Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində bugünkü mövzumuz Türk Dünyası ortaq əlifba layihələridir.
Türk dünyası dedikdə təkcə coğrafi məkan deyil, ortaq tarix, dil, mədəniyyət və mənəvi bağlarla bir-birinə yaxın olan bir toplumlar silsiləsi nəzərdə tutulur. Bu toplumların birliyi üçün müxtəlif istiqamətlərdə – iqtisadi, siyasi, hərbi və təbii ki, mədəni və dil sahəsində inteqrasiya vacib sayılır. Bu baxımdan ortaq əlifbaya keçid ideyası, türkdilli xalqlar arasında həm mənəvi birliyi möhkəmləndirmək, həm də rabitə və informasiya mübadiləsini asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır.
Tarixi fon və müstəqillikdən sonrakı dövr:
XX əsrin əvvəllərində, xüsusən 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş I Türkoloji Qurultayda ortaq əlifba məsələsi qaldırılmış, latın qrafikasına keçid təklif olunmuşdu. Bu təşəbbüs müəyyən qədər uğur qazansa da, sonradan Sovet hakimiyyətinin təzyiqləri nəticəsində türk respublikaları kiril əlifbasına keçməyə məcbur edildi. Nəticədə türkdilli xalqlar arasında yazılı ünsiyyət kəsildi, dil və mədəni yaxınlıq süni şəkildə parçalandı.
1990-cı illərin əvvəllərində SSRİ-nin dağılması ilə müstəqillik qazanan türkdilli respublikalar yenidən latın qrafikasına keçmək məsələsini gündəmə gətirdilər. Bu dəyişiklik, sadəcə, texniki yenilənmə deyil, həm də milli kimliyin bərpası və postsovet təsirindən qurtulma cəhdi kimi qəbul olunurdu.
Uğurlar və pozitiv nəticələr:
Ən böyük uğurlardan biri, bu ideyanın siyasi səviyyədə qəbul olunması və bir çox ölkənin rəsmi sənədlərdə, təhsil sistemində və mediada latın qrafikasına keçməsi oldu. Azərbaycan bu sahədə öncül rola malikdir – 1992-ci ildən etibarən rəsmi olaraq latın əlifbasını qəbul etmiş və 2000-ci illərdə bu keçid böyük ölçüdə tamamlanmışdır.
Türkiyə isə artıq 1928-ci ildə əlifba islahatı ilə latın qrafikasına keçdiyi üçün bu məsələdə təcrübəyə malikdir. Türkmənistan və Özbəkistan da latın əlifbasını qəbul etmiş, baxmayaraq ki, bu ölkələrdə keçid prosesləri bəzi gecikmələrlə müşahidə olunur. Son illərdə Qazaxıstan da latın qrafikasına keçidlə bağlı konkret qərar qəbul etmiş və yeni əlifba variantlarını cəmiyyətə təqdim etmişdir.
Bununla yanaşı, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) çərçivəsində də ortaq əlifba məsələsi xüsusi vurğulanır. 2021-ci ildə bu təşkilatın əsas sənədlərindən biri olan "Türk Dünyası 2040 Strateji Görüşü" sənədində ortaq əlifba məsələsi konkret hədəf kimi göstərilmişdir. Bu, ideyanın artıq sadəcə mədəni deyil, siyasi prioritetə çevrildiyini göstərir.
Mövcud problemlər və çətinliklər:
Lakin bu istiqamətdə ciddi problemlər də mövcuddur. Ən önəmlilərindən biri – fərqli fonetik və orfoqrafik sistemlərə malik dillərə eyni əlifbanın tətbiqində ortaya çıxan uyğunsuzluqlardır. Məsələn, Azərbaycan dilindəki “ə”, “ö”, “ü” səsləri ilə Qazax və Türkmən dillərindəki bəzi səslər fərqlidir. Bu isə əlifbanın standartlaşdırılmasını çətinləşdirir. Qrafik fərqlər, texniki imkanların bərabər səviyyədə olmaması da problemlər yaradır.
Bundan başqa, bəzi ölkələrdə siyasi və geosiyasi faktorlar, xüsusən də Rusiyanın təsiri və rus dilinin güclü mövqeyi bu dəyişiklikləri ləngidir. Xüsusilə Qırğızıstan və Qazaxıstanda rus dili hələ də rəsmi statusa malikdir və rus dilli əhali ilə balansı qorumaq üçün əlifba keçidi yubanır.
İctimaiyyətin dəyişikliklərə hazır olmaması da başqa bir problemdir. Yeni əlifbaya uyğunlaşma, onu öyrənmək, köhnə sənədlərin yenidən işlənməsi, tədris materiallarının tərcüməsi – bütün bunlar zaman və maliyyə tələb edən mürəkkəb proseslərdir.
Nəticə və perspektivlər:
Ortaq əlifba ideyası təkcə yazı sistemi dəyişməsi deyil, Türk dünyasının mənəvi-mədəni birliyinin rəmzlərindən biridir. Uğur əldə etmək üçün bu prosesə yalnız dövlət səviyyəsində deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri – müəllimlər, alimlər, media nümayəndələri və tələbələr daxil edilməlidir.
Gələcəkdə uğurlu nəticələr əldə etmək üçün bir neçə vacib addım atılmalıdır:
- Ortaq komissiyalar yaradılmalı və bütün türkdilli ölkələrin mütəxəssisləri bu komissiyalarda təmsil olunmalıdır.
- Beynəlxalq forumlar və konfranslar vasitəsilə bu məsələ müzakirə olunmalı, yeni əlifba modelləri sınaqdan keçirilməlidir.
- Rəqəmsal platformalarda ortaq texnoloji uyğunluq yaradılmalı, mobil tətbiqlər və tədris proqramları hazırlanmalıdır.
- Gənc nəsil üçün motivasiyaedici layihələr, yarışmalar, təlimlər keçirilməlidir.
Sonda qeyd etmək lazımdır ki, ortaq əlifbaya keçid prosesi uzunmüddətli və mərhələli şəkildə aparılmalıdır. Amma bu istiqamətdə atılan hər bir addım Türk dünyasının ortaq gələcəyinə doğru atılmış strateji bir addım kimi qiymətləndirilməlidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(22.05.2025)
