Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə layihəsində sizlərə qədim türklərin təbiət hadisələrinə münasibətləri barədə danışacağıq.

Qədim türk yazılı abidələri, türk mədəniyyətinin dərin təfəkkürünü, dünyagörüşünü və təbiətlə əlaqəsini əks etdirən zəngin mətnlərdir. Bu abidələr, təbiət hadisələrinin insanların gündəlik həyatında necə dərk edildiyini, təbiət güclərinin insan həyatına təsirini və bu hadisələrin mədəni və dini məna daşımasını ortaya qoyur. Təbiət hadisələri qədim türk yazılı abidələrində çox vaxt semantik baxımdan çoxşaxəli şəkildə təsvir olunur. Bu yazıda, qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu və onların mədəniyyətşünaslıq baxımından əhəmiyyəti araşdırılacaqdır.

   1. Təbiət hadisələrinin semantik təsviri

Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələri, çox vaxt insanın daxili dünyası, sosial münasibətləri və tanrılarla əlaqələri ilə əlaqələndirilir. Təbiət hadisələri və onların semantik strukturu bir neçə əsas məfhumda toplanır:

  1.1. Təbii güclər və Tanrıların rolu. Türk xalqlarının qədim inanc sistemində təbiət hadisələri yalnız fiziki fenomenlər deyil, həm də ilahi güclərin təzahürləri kimi qəbul edilirdi. Tengri inancında, göy Tanrısı (Tengri) və yerin digər gücləri təbiət hadisələrinə nəzarət edirdi. Bu hadisələr, təbiətin gücünü, nizamını və insanlarla əlaqəsini simvolizə edirdi.

• Yağış: Yağış, bəzən Tanrının insanların xeyrinə bir əlamət olaraq görülürdü. Yağışın yağması, xüsusilə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan türk toplumlarında bolluq və həyatın davam etməsinin təzahürü idi.
• Qasırğa və tufanlar: Təbiət hadisələrindəki tufanlar və qasırğalar, Tanrıların qəzəbinin təzahürləri olaraq şərh edilirdi. Bu cür hadisələr, cəmiyyətin pis əməlləri nəticəsində baş verən qəzalar kimi görülür və insanlara xəbərdarlıq edirdi.

  1.2. Təbiət və insan münasibətləri. Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələri, insanın daxili dünyası ilə də əlaqələndirilir. Təbiət hadisələri, insanların daxili təcrübələrinin əks olunması, ruh halının və emosiyaların təzahürü kimi təqdim edilir.

• Günəşin doğuşu və batışı: Günəşin doğuşu və batışı çox vaxt həyatın dövriliyini və insanın həyat yolunun təmsilini simvolizə edirdi. Günəşin yüksəlməsi və batması, həyatın başlanğıcı və sonu kimi qəbul edilirdi.
• Ay: Ay, qadınlıq və təbiətin sirrini təmsil edirdi. Qədim türk yazılı abidələrində, ayın dövrü, qadınların dövrü ilə əlaqələndirilir və təbiətin dövriyyəsi ilə birgə həm təbiət, həm də sosial həyatın yenilənməsi simvolu olaraq qəbul edilir.

  1.3. Təbiət hadisələrinin sosial və mədəni yönləri.Təbiət hadisələri, yalnız təbiətlə əlaqəli bir hadisə deyil, həm də insanların sosial və mədəni həyatı ilə bağlı əhəmiyyətli mənalar daşır. Qədim türk xalqının təbiət hadisələrinə verdiyi semantik mənalar, onların mədəni dəyərlərini və həyat fəlsəfələrini əks etdirir.

• Göl və çaylar: Göl və çaylar, həm təbiətin gözəlliyini simvolizə edir, həm də səyahət, ticarət və əlaqə vasitəsi kimi sosial funksiyalar daşıyır. Bu su hövzələrinin mədəniyyətin bir hissəsi olaraq qəbul edilməsi, qədim türk xalqlarının suya olan xüsusi münasibətini göstərir.
• Dağlar: Qədim türk mifologiyasında dağlar müqəddəs və ilahi güclərin məkanı olaraq qəbul edilir. Dağlar, həm də insanların mübarizəsini və qələbəsini simvollaşdırır, həmçinin Tanrı ilə əlaqənin qurulmasında mühüm rol oynayır.

2. Təbiət hadisələrinin semantik strukturunun təsvirində əfsanə və mifologiyanın rolu

 Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu çox vaxt əfsanələr və mifologiyalarla əlaqələndirilir. Bu hadisələr, həm də bir çox zaman təsvir edilən obrazlar və simvollar vasitəsilə xalqın inancları və təbiətə baxışını göstərir.

  2.1. Dağlar və təbiət rəngləri. Türk mifologiyasında dağlar, Tanrının və müqəddəs varlıqların yeri olaraq təqdim edilir. Bu dağlar həm də əfsanələrin əsas məkanıdır. Dağlarda baş verən hadisələr, təbiətin gücünün və insanın qələbə qazandığı mübarizənin təzahürü kimi qəbul edilir.

• Dağlar və Tanrıların əlaqəsi: Dağlar, Tanrıların və müqəddəs varlıqların məskəni kimi qəbul edilir. Həmçinin, bu dağlar, insanın Tanrı ilə əlaqə qurduğu yerlər olaraq görülür və bu simvolik mənalarla əlaqələndirilir.

  2.2. Tufan və yağışın semantik anlamı. Türk mifologiyasına görə, tufanlar və ya böyük fəlakətlər, Tanrıların qəzəbi və insanların etdiyi pis əməllər nəticəsində baş verən hadisələrdir. Bu cür təbiət hadisələri, həm də insanların həyatını yeniləyən, təmizləyən bir simvol kimi qəbul edilir.

• Tufan: Tufan, həm qorxu və tələblərin simvolu, həm də yeniləşmə və təmizlənmə mərhələsi olaraq təfsir edilirdi. Bu hadisə, bir tərəfdən Tanrıların cəzalandırıcı rolunu simvollaşdırır, digər tərəfdən isə insanlara qarşılıqlı əlaqələrdəki ədalətsizlikləri aşkar etməyə xidmət edirdi.

   Nəticə.Qədim türk yazılı abidələrində təbiət hadisələrinin semantik strukturu, yalnız fiziki fenomenləri təsvir etməklə kifayətlənmir. Bu hadisələr, həm də insanların həyat tərzini, inanclarını və kosmosla əlaqələrini əks etdirir. Təbiət hadisələri, türk mədəniyyətində ilahi güclərlə əlaqəli, insanın daxili dünyasının təzahürü olan və sosial həyatı formalaşdıran əhəmiyyətli bir simvolik yük daşıyır. Bu hadisələrin semantik təhlili, həm türk mifologiyasını, həm də qədim türk toplumunun təbiətə və Tanrıya olan münasibətini daha yaxşı anlamağa imkan verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.05.2025)