Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində növbəti mövzumuz da çox maraqlıdır: Türk xalqlarında müqəddəs dağlar kultu.

Türk xalqlarının qədim inanclarında dağlar yalnız fiziki mənada deyil, həm də mədəni və dini baxımdan çox vacib bir rol oynamışdır. Bu dağlar, həmcoğrafi, həm də metafizik anlamda, ruhani bir güc, ilahi bir məkan olaraq qəbul edilirdi. Müqəddəs dağlar, türk xalqlarının mədəniyyətində, inanc sistemində və mitologiyasında mühüm yer tutmuş, bir çox dini və mifoloji obrazlarla əlaqələndirilmişdir. Bu yazıda müqəddəs dağlar kultunun semantik və mədəniyyətşünaslıq aspektlərini araşdıraraq, bu anlayışın türk dünyasında necə formalaşdığını, inkişaf etdiyini və dağların türklərin həyatında hansı rolu oynadığını nəzərdən keçirəcəyik.

  Müqəddəs dağların semantik anlamı:

 Türk mədəniyyətində dağlar yalnız fiziki ərazilər deyil, həm də semantik bir güc, müqəddəs bir məkan kimi qəbul edilmişdir. Dağların mifik və simvolik mənaları, Türk xalqlarının kosmos və dünya görüşü ilə sıx bağlıdır. Türk xalqlarında dağlar ən çox aşağıdakı anlayışlarla əlaqələndirilir:

1.     Tanrı ilə əlaqə: Dağlar, Tanrı ilə birbaşa əlaqə qurulan yerlər kimi qəbul edilirdi. Bu anlayış, şamanist və tenqriçi inanc sistemlərində əsas yer tuturdu. Dağlar, göy ilə yer arasında bir körpü rolunu oynayır, ruhların Tanrı ilə birbaşa ünsiyyət qurmasına şərait yaradırdı.

2.     Ruhani səyahət və təmizlənmə: Dağlar, bəzən ruhani təmizlənmə və yüksəlişin təcəssümü olaraq da görülürdü. Bir çox türk xalqında dağlara və yüksək yerlərə səyahət etmək, insanın özünü ruhani cəhətdən təmizləməsi və gücləndirməsi ilə bağlıdır. Bu, həm də ölümdən sonra ruhun göyə yüksəlməsini simvolizə edən bir anlayışdır.

3.     İlahi güc və qoruyuculuq: Dağlar həm də müqəddəs bir qoruyucu olaraq görülür. Bu, dağların insanların yaşadığı əraziləri qorumaqla yanaşı, həm də hərbi və sosial müqəddəsliyin simvolu kimi qəbul edilməsini təmin edirdi. Dağlar, bir çox əfsanə və rəvayətlərdə insanların yaxşı taleyi üçün qurbanlar kəsilən və dualar edilən yerlər olmuşdur.

   Türk mifologiyasındaki müqəddəs dağlar:

 Türk mifologiyasında dağlar bir çox müsbət və mənfi məna kəsb edən simvollarla təmsil edilmişdir. Aşağıda bir neçə məşhur müqəddəs dağ haqqında mədəniyyətşünaslıq və semantik baxımdan detallı məlumat verilir:

1.     Altay dağları: Altay dağları, türk xalqlarının ruhani həyatında mühüm yer tutan müqəddəs məkanlardan biridir. Altay dağları, xüsusilə Tengri inancında Tanrının mərkəzi olaraq qəbul edilirdi. Bu dağların zirvələrinə "Tanrı dağları" deyilir, burada Tanrının iradəsi yer üzünə endirilir. Altay mədəniyyətində bu dağlar, ölümsüzlük və ilahi qüvvələrin yerləşdiyi yer kimi simvollaşdırılır.

2.     Süleyman dağı: Türk mifologiyasında Süleyman dağı da müqəddəs sayılır. Bu dağda Tanrı tərəfindən insanların sınaqdan keçirilməsi, mənəvi təmizlənmə və yüksəliş anlayışları ilə əlaqələndirilir. Xüsusilə Süleyman dağı müqəddəs bir yer olaraq türk şamanizmi və islam öncəsi türk inanclarında əhəmiyyətli yer tuturdu.

3.     Qaf dağı: Qaf dağı da türk mədəniyyətində müqəddəs bir yer olaraq çıxış edir. Bu dağ haqqında geniş şəkildə təbliğ olunan əfsanələrdə, həm yerin göydən ayrılması, həm də Tanrı ilə birbaşa əlaqə qurulması təsvir edilir. Qaf dağı, həm də həyatın və ölümün arasında bir sərhəd kimi görülür.

  Müqəddəs dağlar və Türk şamanizmi:

 Şamanizm, türklərin ən qədim inanclarından biri olub, müqəddəs dağlar kultunun mərkəzində yer alır. Şamanlar, dağlara gedərək Tanrı ilə əlaqə qurur və orada ruhani təcrübələr əldə edirdilər. Bu təcrübələr, dağların insanları ruhən təmizləməsi və onları yüksək mənəvi səviyyəyə qaldırması ilə əlaqələndirilirdi.

 Şamanların dağlara gedib ruhani səyahətlər etməsi, həm də göy dünyasına çıxmağın bir simvolu idi. Dağlar, şamanların Tanrı ilə əlaqə qurmaq üçün yüksəkliklərə çatması üçün ən uyğun məkanlar olaraq görülürdü.

  Müqəddəs dağların simvolik əhəmiyyəti və Türk həyatında rol:

 Müqəddəs dağlar, türk xalqlarının həyatında sosial və mədəni baxımdan da mühüm rol oynamışdır. Dağlar yalnız ruhani yerdəyişmənin deyil, həm də gündəlik həyatda həyatın həm sosial, həm də mədəni aspektlərini təşkil edən məkandır. Dağların müqəddəsliyi, türklərin göy və yer anlayışının təcəssümüdür, hansı ki, bu qarşılıqlı əlaqə mədəniyyətin çoxsaylı ifadələrində özünü göstərir.

 Müqəddəs dağlar, həm də təbiətin qorunması və kəndlərin, şəhərlərin müdafiəsi baxımından önəmli bir əhəmiyyətə malik olmuşdur. Əfsanələrə görə, müqəddəs dağlar çətin şəraitdə həyatın davam etməsi üçün mübarizənin və müqavimətin məkanı hesab edilirdi.

  Nəticə.Türk xalqlarında müqəddəs dağlar kultu, türk xalqlarının təbiətə olan baxışının, ruhani dünyagörüşünün və mədəniyyətlərinin təcəssümüdür. Dağlar, yalnız coğrafi mənada deyil, həm də ruhani, mədəni və dini baxımdan önəmli məkanlar kimi qəbul edilmişdir. Dağlar, Tanrı ilə əlaqənin qurulması, ruhani təmizlənmə, qorunma və cəsarət anlayışlarını simvolizə edərək türk xalqlarının kollektiv yaddaşında izlər buraxmışdır. Bu mədəniyyətin öyrənilməsi, türk xalqlarının təbiətə və ilahi güclərə olan mənəvi bağlarını daha yaxşı başa düşməyimizə imkan verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.05.2025)