Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsində mövzumuz Qədim türklərdir. Bəşəri bir məsələ - ölmə və dirilmə.

Sak və Hun Türklərində ölüm və dirilmə

 Qədim türklərin dünyagörüşündə ölüm həyatın sonu deyil, daha geniş və sirli bir keçid mərhələsidir. Bu anlayış xüsusilə Sak (Skit) və Hun türklərinin mifoloji sistemlərində dərin iz buraxmışdır. Onların inanclarında ölüm yalnız cismani varlığın bitişi deyil, ruhun başqa bir aləmə keçidi və ya yeni bir varoluş forması ilə davamıdır. Bu yazıda Sak və Hunların mifoloji düşüncə tərzində ölüm və dirilmə ideyasının necə kodlaşdırıldığını, hansı simvollar və rituallarla ifadə olunduğunu araşdıracağıq.

  Ölüm: Fiziki bitmə, ruhani keçid

 Sak və Hun türklərində ölüm hadisəsi, insanın ruhunun "bu dünyadan o dünyaya keçidi" kimi qəbul olunurdu. Bu, şamanist dünya görüşünün əsas prinsipinə əsaslanırdı: ruh bədəndən ayrıldıqdan sonra ya göyə (uçmaq) çıxır, ya da yeraltı aləmə (tamug) düşürdü. Buradakı kodlaşdırma çox sadə, lakin dərin simvolikadır:

• Uçmaq – Cənnət, yuxarı dünya (pozitiv ruhun gedəcəyi yer)
• Tamug – Cəhənnəm, yeraltı dünya (günahkar ruhlar üçün)
  Bu anlayışlar daha sonra islamlaşmış türk toplumlarında da iz buraxmışdır.

   Dirilmə və ruhun dövriliyi

 Qədim türklərdə reenkarnasiya anlayışına oxşar təsəvvürlər var idi. Onlar inanırdılar ki, ruh yox olmur – bəzən dünyaya başqa bir formada, hətta heyvan və ya insan surətində geri dönə bilər. Bu dövri ruh anlayışı Şamanist təlimin bir hissəsi kimi yaşanırdı. Xüsusilə, Sak türklərində bəzi qəhrəmanların ölmədiyi, göyə qalxdığı və zaman gələndə qayıdacağı haqqında miflər mövcuddur.

  Məzarlar və ölüm ritualları: Simvolik dilin tətbiqi

 Sak və Hun məzarları (kurganlar) çox şey danışır. Burada müşahidə olunan elementlər mifoloji kodların konkret fiziki ifadəsidir:

• Atın dəfn olunması – ruhun o biri dünyada da hərəkətə ehtiyacı olacaq.
• Silahların məzara qoyulması – qəhrəmanın orada da savaşacağı düşüncəsi.
• Qızıl maskalar və zinət əşyaları – dirildikdə yenidən tanınmaq və şərəflə yaşamaq arzusu.

Bu rituallar həm də o dünyaya hazırlıq idi – ölüm sanki bir "səyahət" kimi qəbul edilirdi.

  Miflərdə ölüm və dirilmə. Sak və Hun mifologiyasında bəzi qəhrəmanlar ya ölümsüzdür, ya da ölüb dirilir. Məsələn, Hunlar arasında Alp Er Tonqa haqqında yaradılan miflərdə onun yoxa çıxması və bir gün geri dönəcəyinə dair inanclar vardır. Bu, türk mifologiyasının “gizli qəhrəman qayıdacaq” kodudur.
Eyni ideya Göytürk abidələrində də vardır: əcdadların ruhları qoruyucu funksiyada daim mövcuddur.

  Kosmik kodlaşdırma: Göy, Yer və alt Dünya

Sak və Hunlarda kainat üç əsas qat üzrə düşünülürdü:

• Üst dünya (Göy Tanrı) – həyatın mənəvi başlanğıcı və ruhun qaynağı.
• Orta dünya (İnsan dünyası)– fiziki varlıq və gündəlik həyat.
• Alt dünya (Ölüm sonrası) – ruhun sınaqdan keçdiyi yer.

Bu struktura görə, ölüm insanın bir dünya qatından digərinə keçməsidir. Dirilmə isə ruhun yenidən üst dünyaya qovuşması və ya yeni bədəndə təzahürüdür.

  Nəticə: Ölüm bir son deyil, transformasiyadır

 Sak və Hun türklərinin mifoloji sistemində ölüm ideyası heç vaxt qorxu doğuran, tabuya çevrilən bir anlayış olmamışdır. Əksinə, bu, təbiətin bir qanunu, ruhun səyahəti və yeni formaya keçidi kimi qəbul edilmişdir. Dirilmə isə insan ruhunun daimilik və çeviklik ideyasının ifadəsidir. Bu yanaşma türklərin təbiətə və insan varlığına verdiyi dərin fəlsəfi baxışın bariz nümunəsidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.05.2025)