Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Qədim türklər layihəsində növbəti görüşümüzdə sizlərə qədim türklərin rəng simvolizmi və bunun sosial statusla əlaqəsi barədə danışacağıq.

Qədim türklər rəngləri yalnız estetik anlayış kimi deyil, həm də kainatın quruluşu, siyasi sistemin təşkili, sosial təbəqələşmə, dini rituallar və mifoloji təfəkkürün ayrılmaz parçası kimi qəbul edirdilər. Rənglər həm kosmik baxış bucağında dörd tərəfin və dörd ünsürün simvolu, həm də fərdlərin cəmiyyətdəki status və rollarını müəyyənləşdirən işarə idi. Bu yazıda rənglərin qədim türk toplumlarındakı funksiyaları sistematik şəkildə təqdim olunacaq.

   1. Kosmik dünya modelində rənglər:

  1.1. Dörd əsas istiqamət və dörd rəng:

Qədim türklərin dünyagörüşündə yer üzü dörd əsas istiqamətə bölünürdü və hər bir istiqamətə müəyyən rəng uyğun gəlirdi:

 Busistem Çintəsirialtındainkişafetsə də, Göktürkyazılı abidələrində və Altaymifologiyasındadaizlərinə rastgəlməkmümkündür.

  1.2. Rənglərvə Tanrı anlayışı:

 Türklərin "GöyTanrı" inancı göy (mavi) rənginilahigücsimvolukimiqəbuledilməsinə səbəbolmuşdur. Göyrənghakimiyyətingöylərdəngəldiyinisimvolizə edirdi. Kağanıngöyrənglibayraqvə geyimlərgeyməsionunTanrı tərəfindənseçilmiş olduğunugöstərirdi.

   2. Rənglərin siyasi və idarəetmə sistemində rolu:

  2.1. Rənglərə əsaslanan siyasi bölgü:

 Qədim türklərdə imperatorluq bölgələri rənglərə əsasən adlandırılırdı:

• Ağ Orda – qərb qanadı (mülki idarə)
• Qara Orda – şimal (gizli güc, qoruma)
• Al Orda – cənub (döyüşçü, güc)
• Göy Orda – şərq (ilahi mənşə, paytaxt)

 Bu model daha sonralar Qızıl Orda (Ordu), Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu kimi dövlət adlarında da davam etmişdir.

  2.2. Bayraqlar və simvollar:

 Göktürklərin, Xəzərlərin və Uyğurların dövlət bayraqları əsasən göy və al rənglərdən ibarət idi. Göy bayraq Tanrı gücünü, al bayraq isə qan və igidlik rəmzini daşıyırdı. Xəzərlərdə isə qara bayraq sirli qoruma gücünə işarə edirdi.

   3. Sosial status və rənglər:

Rənglər cəmiyyətdə fərdin hansı təbəqəyə mənsub olduğunu da göstərirdi.

  3.1. Qadın geyimində rəng kodları:

• Toyda gəlinlər ağ və qırmızı geyinərdi (paklıq və sevgi)
• Yas zamanı qara və ya boz geyim geyinmək adəti vardı

   4. Rənglərin mifologiyada və dastanlarda görünməsi:

  4.1. Dastanlarda rəng simvolizmi:

• Alp Er Tonqa – döyüşlərdə al geyimli igidlər, yasda qara geyim
• Manas dastanı – Manasın al bayrağı və göy geyimləri onun liderliyini göstərir
• Bozqurd əfsanəsi – boz rəngli qurd bəşəriyyətin ilahi rəhbəri kimi təqdim olunur

4.2. Əfsanələr və rənglərin ruhani funksiyası:

• Qırmızı – qan və həyat gücü. Qurbanlar qırmızı parçaya bükülərdi.
• Ağ – ruhlar aləminə keçid. Ölülər ağ kəfənə bükülərdi.
• Qara – qoruyucu, eyni zamanda təhlükəli. Qara bayraqlı dəstələr qorxu simvolu idi.
• Boz – boz atlı və ya boz qurd — qəhrəmanın yol göstərən ruhani bələdçisi.

  5. Geyim, aksesuar və rəng:

 Qədim türklərin geyimləri, əşyaları və bayraqları rəng kodlaşdırmasında sosial mesaj daşıyırdı:

• Al donlu qəhrəman – müharibədə ön sırada
• Ağ papaqlı kişi – ağsaqqal, məsləhətçi
• Qara qayış – orta sinif kişi, bəzən də mühafizəçi
• Sarı parçalı çadır – dini ayinlərin keçirildiyi yer

Qədim Uyğurlarda sarı geyim yalnız ruhani Mani kahinlərinə aid idi.

  6. Rənglərin simvolik rəqəmlərlə əlaqəsi:

 Türk mifologiyasında rənglər tez-tez rəmzi rəqəmlərlə də əlaqələndirilirdi:

• Dörd rəng – Dörd istiqamət
• Yeddi rəng – Yeddi qat göy (şaman inancında)
• Üç rəng – Göy, Qırmızı, Ağ – Kağanın üç təbəqəli hakimiyyət gücü

 Nəticə.

Qədim türklərin rəng anlayışı təkcə estetik və dekorativ element olmayıb, kompleks kosmoloji, siyasi və sosial sistemin əsas hissəsi olmuşdur. Rənglər vasitəsilə türklər dünyanı anlamış, özünü tanıtmış, güc münasibətlərini və dini simvollarını ifadə etmişlər. Bu simvolik düşüncə tərzi türklərin mifoloji, siyasi və gündəlik mədəniyyətində dərin izlər buraxmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.05.2025)