Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Qədim türklər layihəsində növbəti yazını təqdim edirik.
Xəzər Türkləri və onların qurduğu Xəzər Kağanlığı Orta əsrlərdə Avrasiyanın siyasi və mədəni tarixi baxımından mühüm rol oynamış bir türk dövlətidir. Bu dövlət, xüsusilə VII-X əsrlər arasında Qafqaz, Xəzər dənizi ətrafı, Volqa və Dnepr çayları ətrafında geniş bir ərazidə hakimiyyət sürmüşdür.
Xəzər Türkləri kimlər idi?
Xəzərlər, ümumi mənada Göktürklərin bir qolunu təşkil edən Türk əsilli köçəri bir xalq idi. Əslən Orta Asiyadan çıxaraq qərbə doğru köç etmiş, VI əsrdə Göktürk Kağanlığının tərkibində yer almışlar. Göktürk dövləti zəiflədikdən sonra isə öz müstəqil dövlətlərini qurmağa başlamışlar.
Xəzər Kağanlığının yaranması. Xəzər Kağanlığı təqribən 630-cu illərdə qurulmuş və X əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. Paytaxtları əvvəlcə Balanjar, daha sonra İtil (və ya Atil) şəhəri olmuşdur. Bu dövlət əsasən kağanlıq sistemi ilə idarə olunurdu; yəni dövlətin başında "kağan" titullu bir hökmdar dururdu, lakin real idarəetmə çox zaman "bək" (və ya yabğu) adlanan vəzirdə olurdu.
Dini müxtəliflik və yəhudiliyin qəbulu. Xəzər Kağanlığı dünyanın nadir multikultural dövlətlərindən biri olmuşdur. Əhalisinin müxtəlif hissələri tengricilik, xristianlıq, islam və yəhudilik kimi fərqli dinlərə mənsub idi. Maraqlı cəhət isə odur ki, Xəzər kağanları yəhudiliyi dövlət dini kimi qəbul etmişdir (təqribən 8-ci əsrdə). Bu, onların müsəlman ərəblərlə və xristian Bizansla olan siyasi münasibətlərində balans siyasəti aparmaq məqsədi daşıyırdı.
İqtisadi və ticarət həyatı. Xəzər Kağanlığı İpək Yolunun şimal qoluna nəzarət etdiyi üçün çox zəngin ticarət mərkəzi olmuşdur. Volqa çayı vasitəsilə Skandinaviya və Şərqi Avropa ilə Orta Asiya və Yaxın Şərq arasında ticarət əlaqələri qurulmuşdur. Ərəb, fars və yəhudi mənbələrində Xəzərlərin gümüş pullarla geniş ticarət apardığı qeyd olunur.
Ərəb-Xəzər müharibələri. VII-VIII əsrlərdə Xəzərlər ilə Əməvi və Abbasi xilafətləri arasında Volqa və Qafqaz bölgələrində bir sıra müharibələr baş vermişdir. Ərəb mənbələri bu dövrdə Xəzərləri ciddi bir hərbi güc kimi qeyd edirlər. Bu müharibələrdə Xəzərlər əsasən Qafqaz dağlarında və Dərbənd keçidində müdafiə mövqeyi tutmuşlar.
Süqutu. X əsrdə Xəzər Kağanlığı daxili çəkişmələr və xarici təzyiqlər nəticəsində zəifləməyə başladı. Xüsusilə knyaz Svyatoslavın 965-ci ildə İtil şəhərini tutması bu dövlətin süqutunun başlanğıcı oldu. Bundan sonra Xəzər siyasi nüfuzunu itirdi və tarix səhnəsindən silindi.
Əhəmiyyəti. Xəzər Kağanlığı Türk və dünya tarixində bir neçə cəhətdən önəmlidir:
- İlk dəfə yəhudiliyi dövlət dini kimi qəbul etmiş türk dövləti olmuşdur.
- Multikultural və dini dözümlübir sistem qurmuşdular.
- Orta əsr ticarət yollarına və Avrasiya geopolitikasına ciddi təsir göstərmişlər.
- Xəzər dili, Orxon-Yenisey türk dil qrupuna daxil olan bir türk dili idi və bugün də dilçilər üçün maraq mövzusudur.
Nəticə.
Xəzər Türkləri və onların Kağanlığı, tarixdə siyasi, dini və iqtisadi baxımdan çox önəmli bir yerə sahib olmuşdur. Onların qurduğu dövlət modeli, ticarət siyasəti və dini tolerantlıq anlayışı o dövr üçün müasir sayılacaq dəyərlərə sahib idi. Xəzər Kağanlığı, Türk tarixi və Avrasiyanın mədəni inkişafında mühüm rol oynamış bir sivilizasiya nümunəsidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.05.2025)
