Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun və “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk dünyasının mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsində növbəti görüşümüzün ünvanı yenidən Türkiyədir. Falih Rıfkı Atay barədə danışacağıq. O Falih Rıfkı Atay haaqında ki, yalnız ədəbiyyat tarixində deyil, Türk düşüncə həyatında da silinməz bir iz qoymuşdur.
FALİH RIFKI ATAY
Falih Rıfkı Atay 1894-cü ildə İstanbulda, çərkəz əsilli Huriye Cəmilə Xanım və köklü bir ailədən olan Hoca Hilmi Əfəndinin oğlu olaraq dünyaya gəldi. Ailənin iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, təhsilinə Kovacılardakı "Rəhbər-i Təhsil Rüşdiyyəsi"ndə başladı. İlk gənclik illərində qardaşının zəngin kitabxanasından istifadə edərək ədəbiyyata olan həvəsini kəşf etdi. Mərcan İdadisində Hüseyn Cahidin rəhbərliyi altında aldığı təhsil onu ədəbi müzakirələrə və Qərb düşüncəsinə yaxınlaşdırdı. Darülfünun Ədəbiyyat Fakültəsinə qəbul olduqda, Mehmet Akifin ənənəçi duruşuna qarşı Əhməd Haşimin simvolist estetikasını müdafiə etdi. Bu dövrdə "Sərvət-i Fünun" və "Təcəlli" kimi jurnallarda "Tabişgahi Lahuti" təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirlər Ədəbiyyat-ı Cədidə izlərini daşıyırdı.
Peşə həyatına 1913-cü ildə Babıali katibliyi ilə başlayan Atay, qısa müddətdə jurnalistliyə addım atdı. "Tanin" qəzetindəki reportajları və siyasi təhlilləri ilə diqqət çəkdi. I Dünya Müharibəsində Cəməl Paşanın xüsusi katibi kimi Fələstin və Suriya cəbhələrində oldu. Burada yaşadığı ziddiyyətləri, Osmanlının çöküşünü və Anadolunun əhəmiyyətini "Od və Günəş" (1918) adlı əsərində sənədli bir dillə təqdim etdi. Müharibədən sonra, 1918-ci ildə Əli Naci Qaracan və Nəcməddin Sadakla birlikdə qurduğu "Axşam" qəzetində Milli Mübarizəni dəstəkləyən yazılar yazdı. İstanbul Hökumətinin reaksiyasını çəkən bu yazılar səbəbilə həbs edildi və "Bəkir Ağa Bölüyü"ndə saxlanıldı. Ancaq İnönü qələbələrindən sonra azad edildi və Ankaraya dəvət edilərək Mustafa Kamalın yaxın dairəsinə daxil oldu.
1923-cü ildə Bolu millət vəkili olaraq Məclisə girən Atay, 1950-ci ilə qədər fasiləsiz millət vəkilliyi etdi. Bu müddətdə "Hakimiyyət-i Milliye" və "Ulus" qəzetlərinin baş redaktorluğunu üstləndi. Yazılarında xilafətin ləğvi, hərf inqilabı və laiklik kimi islahatları xalqa izah edən bir dil istifadə etdi. 1952-ci ildə qurduğu "Dünya" qəzeti onun həm siyasi tənqidlərini, həm də ədəbi irsini daşıyan bir platformaya çevrildi. Ölümünə qədər bu qəzetdə yazan Atay, 20 Mart 1971-ci ildə İstanbulda vəfat etdi və Zincirlikuyu Qəbiristanlığında dəfn edildi.
Falih Rıfkı Atay Türk ədəbiyyatında səyahət və xatirə janrının qurucu şəxslərindən biri kimi qəbul edilir. Əsərlərində tarix və ədəbiyyatı birləşdirən bir üslub yaradan Atay, müşahidə qüdrətini ictimai dəyişimin xidmətinə təqdim etdi. Cümhuriyyətin ilk illərində "yeni insan" və "yeni cəmiyyət" idealını ədəbiyyat vasitəsilə formalaşdırmağı hədəflədi.
Atayın səyahət yazıları təkcə təsvirlərdən ibarət deyil, həm də sosioloji və siyasi təhlillər ehtiva edir. "Zeytindağı" (1932) Suriya cəbhəsindəki müşahidələrini aktararkən Osmanlının çöküş səbəblərini araşdırır. Kitabda Cəməl Paşanın hərbi strateji səhvləri və xalqın yaşadığı yoxsulluq realistik dillə əks olunur. "Faşist Roma, Kemalist Tiran" (1930) Musolini İtaliyası ilə Atatürk Türkiyəsini müqayisə edərək totalitar rejimlərin təhlükələrinə diqqət çəkir. "Dənizaşırı" (1931) və "Taymis Sahilləri" (1934) kimi əsərlərdə isə Qərbin texnoloji irəliləyişini tərifləyərkən mədəni kimlik itkisinə qarşı xəbərdarlıq edir. Bu kitablar Cümhuriyyətin "müasir mədəniyyət" hədəfinə çatma səyini ədəbi perspektivdən şərh edir.
“Mustafa Kamal Böyük Müharibəyə qoşulmağa qarşı idi. Elm və incəsənət adamı olduğu üçün! Mustafa Kamal Qurtuluş Müharibəsini tərk etmək fikrində heç vaxt olmadı. Vətən adamı olduğu üçün! Budur sizə bütün kitabın özü: Elm və vətən adamı olun. Heç biri tək başına nə sizi, nə də millətinizi qurtara bilər.” (Zeytindağı, s. 120)
Atayın xatirə əsərləri Cümhuriyyətin quruluş ağrılarını birbaşa yaşamış bir aydının gözündən təqdim edir. "Çanqaya" (1961) Atatürkü rəsmi tarixdən kənar bir insan kimi təsvir edir. İnqilab məclislərindəki müzakirələr, liderin qəzəb anları və kədərli tənhalığı kimi detallar bu əsəri digər bioqrafiyalardan fərqləndirir. "Batış İlləri" (1963) isə II Əbdülhəmid dövrü və II Məşrutiyyətin qarmaqarışıq atmosferini uşaqlıq müşahidələri ilə birləşdirir. Atay bu əsərlərdə tarixi hadisələri "sənəd-ədəbiyyat" sintezi ilə işləyərək akademik tədqiqatlara mənbə olacaq bir irs qoymuşdur.
Atayın qəzet yazıları ədəbi narahatlığı siyasi angajmanla birləşdirən nümunələrdir. "Ulus"dakı baş yazılarında kəndlinin modernləşmə prosesinə inteqrasiyasını müdafiə edərkən, "Dünya"dakı məqalələrində çoxpartiyalı həyatın risklərini tənqid etdi. Xüsusilə 1940-cı illərdə CHP-nin "Kənd İnstitütləri" siyasətini dəstəkləyən yazıları onun təhsil islahatına verdiyi əhəmiyyəti göstərir. "Bazar Söhbətləri" adlı köşəsində gündəlik həyatdan səhnələr təqdim edərkən, ironiya və yumor vasitəsilə ictimai tənqid edirdi.
Atay Türk dilinin sadələşmə hərəkatına gənclik illərindən qoşuldu. Ancaq həddindən artıq türkcülüyü tənqid edərək dilin təbii təkamülünə hörmət etdi. Əsərlərində Osmanlıca sözləri qəsdən istifadə etməkdən çəkinsə də, məna itkisinə səbəb olacaq qədər radikal təmizləməyə qarşı çıxdı. "Hind" (1944) adlı səyahət kitabında sanskrit və fars mənşəli sözləri izah edərək dilin mədəni müxtəlifliyinə vurğu etdi. Bu tutum onun dil inqilabına pragmatik yanaşmasının göstəricisidir.
İttihadçılıqdan Cümhuriyyətçiliyə uzanan siyasi yolculuğu Atayın ədəbi əsərlərinə dərin təsir edir. Gənclik illərində Ziya Göyalpın türkçülük fikirlərindən təsirlənən yazıçı, Cümhuriyyətlə birlikdə milli-dövlət quruculuğunu müdafiə etdi. Ancaq təkpartiyalı dövrdə belə tənqidi duruşunu qorudu. Məsələn, "Roman" (1932) adlı istehza kitabında inqilabları anlamayanları "kor təqlidçilik"lə ittiham etdi. 1950-ci ildən sonra Demokrat Partiyanın populyar siyasətini "Dünya"da sərt dillə tənqid etməsi onun prinsiplərindən güzəşt verməyən bir aydın olduğunu sübut edir.
Falih Rıfkı Atayın əsərləri Cümhuriyyətin mədəni kodlarını anlamaq istəyənlər üçün əsas istinad mənbələridir. "Zeytindağı" tarix dərslərində, "Çanqaya" siyasətşünaslıq tədqiqatlarında tez-tez istinad edilir. Müasir jurnalistikada isə onun "fikir işçiliyi" anlayışı, tərəfsiz amma angaje bir mətbuat modeli kimi xatırlanır. Ədəbiyyat tənqidçiləri Atayı Yakub Qadri Qaraosmanoğlu və Xalidə Ədib Adıvar ilə müqayisə edərək, obyektiv realizmlə subyektiv təcrübəni birləşdirən bir üslupçu kimi qiymətləndirirlər.
Falih Rıfkı Atay ədəbiyyatı "ictimai məsuliyyət" vasitəsi kimi görən nadir yazarlardandır. Səyahət yazıları ilə coğrafiyanı, xatirələri ilə tarixi, qəzet məqalələri ilə siyasəti ədəbi perspektivdə birləşdirdi. Cümhuriyyətin qazancını xalqa izah etmək səyi onu adi bir jurnalistdən çıxararaq "mədəniyyət elçisi"nə çevirdi. Əsərləri Türkiyənin modernləşmə macərasının həm şahidi, həm də memarı olduğunu göstərir. Falih Rıfkı Atay yalnız ədəbiyyat tarixində deyil, Türk düşüncə həyatında da silinməz bir iz qoymuşdur.
Biblioqrafiya
Nuri Yüce, "Atay, Falih Rıfkı", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, s. 48. 1991.
Koray Üstün, “Falih Rıfkı Atay”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atay-falih-rifki [Erişim Tarihi: 29.04.2025]
Funda Şirin Selçuk, Falih Rıfkı Atay (1893-1950), Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2009.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.05.2025)
