Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk xalqlarının mədəni irsi layihəsində növbəti görüşümüzdə sizlərə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı barədə danışacağıq.

Türk xalqlarının ən qədim və möhtəşəm ədəbi abidələrindən biri olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı, türk mifoloji dünyagörüşünü, qəhrəmanlıq idealını və tarixi yaddaşını əks etdirir. Dastan yalnız bir ədəbiyyat nümunəsi deyil, həm də türklərin mənəvi-mifik dünyasının, sosial münasibətlərinin və dəyərlər sisteminin ifadəsidir. Oğuz türklərinin tarixi, dini inancları, adət-ənənələri və qəhrəmanlıq anlayışı bu əsərdə özünə güclü yer tapmışdır.

Dədə Qorqud dastanının mənşəyi:

• Tarixi Kontekst: Dastan Oğuz türklərinin VIII–X əsrlərdə Orta Asiyadan Ön Asiyaya və Qafqaza köçü zamanı formalaşmışdır.
• Şifahi ənənə: Əsərin yaranmasında aşıq-ozan ənənəsi mühüm rol oynamış, dastan nəsildən-nəsilə ağızdan-ağıza ötürülmüşdür.
• Yazıya alınması: XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan və Anadolu ərazisində dastan yazıya köçürülmüşdür.

Türklərin mifoloji dünyası və Dədə Qorqud:

1. Kosmoqonik təsəvvürlər:

• Göy Tanrı inancı: Dastanda təbiət hadisələri, səma qüvvələri müqəddəsləşdirilmişdir.
• Su və torpaq kultu: Yer və suyun həyat mənbəyi kimi təsviri ("su başı", "dağ kökü" ifadələri).
• Qurd simvolu: Qurd türk mifologiyasında qəhrəmanlığın və soyun başlanğıcının rəmzidir. Bu simvol Dədə Qorqudda birbaşa göstərilməsə də, qəhrəmanların şücaətində bu mifoloji kök hiss olunur.

2. Ruhlar və şəhidlik:

• Qoruyucu ruhlar anlayışı: Döyüşçülərin ruhunun döyüş zamanı ilahi qüvvələr tərəfindən qorunduğuna inam.
• Ölüm və qəhrəmanlıq arasında əlaqə: Ölüm şərəflə qəbul edilir, şəhidlik və igidlik bir arada təsvir olunur.

Dədə Qorqud dastanında qəhrəmanlıq anlayışı:

1. İdeal qəhrəman modeli:

• Fiziki güc: Dastanın qəhrəmanları (Basat, Bamsı Beyrək, Qazan xan və başqaları) fiziki güc və cəsarətləri ilə seçilirlər.
• Əxlaq və vicdan: Qəhrəmanlıq təkcə fiziki şücaət deyil, eyni zamanda ədalət, böyüyə hörmət, vədə sadiqlik, sözə əməl etmək kimi dəyərlərlə ölçülür.
• Ailə və icma qoruyuculuğu: Qəhrəman yalnız öz şəxsi şərəfi uğrunda deyil, ailəsinin, tayfasının və xalqının rifahı uğrunda mübarizə aparır.

Nümunə:
Bamsı Beyrək öz sevgilisi Banuçiçək uğrunda mübarizə aparır, lakin əsas məqsədi Oğuz elinin şərəfini qorumaqdır.

2. Qadın qəhrəmanların Rrolu:

• Dastanda qadınlar yalnız sevgi obyekti deyil, həm də mübarizə aparan, ağıllı və iradəli şəxsiyyətlər kimi təqdim olunur (məsələn, Banuçiçək döyüş bacarıqları ilə fərqlənir).

3. Qəhrəmanlıq və taleyin rolu:

• Dastanda qəhrəmanların taleyi Tanrı iradəsinə bağlıdır. Bu, türklərin qədim qismət və yazıqlıq inancını əks etdirir.

Simvollar :

 Dədə Qorqud – mifik şəxsiyyət:

• Dədə Qorqud özü yalnız bir dastan yaradıcısı deyil, həm də şaman obrazı kimi təqdim olunur.
• O, həm nəğməkar, həm kahin, həm də ağsaqqaldır – bu, qədim türk şamanlarının və ozanlarının xüsusiyyətlərini birləşdirir.
• Dədə Qorqud dastan boyunca qəhrəmanlara ad verir, yol göstərir, cəmiyyətin mənəvi lideri kimi çıxış edir.

 Nəticə:

 "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı türk mifoloji düşüncəsinin və qəhrəmanlıq ideyasının ən parlaq ifadələrindən biridir. Burada insan və təbiət, fərd və icma, şərəf və cəng, ölüm və ölümsüzlük kimi fundamental anlayışlar bir-birinə bağlı şəkildə təsvir olunur. Dədə Qorqud dastanı təkcə tarixi bir abidə deyil, həm də türk xalqlarının ortaq mənəvi yaddaşının, kimliyinin və qəhrəmanlıq ruhunun təcəssümüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)