(İpək Yolunun yerli şəhər və kəndlərə təsiri)
Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Qərbi Azərbaycanda orta əsr ticarət yolları və iqtisadi inteqrasiya, İpək Yolunun Qafqaz qolu üzərində yerləşməklə regionun şəhər və kəndlərinin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına bilavasitə təsir göstərmişdir.
Bu ərazi XI–XIV əsrlərdə Səlcuqlar, Eldənizlər, Hülakülər və daha sonrakı siyasi qurumların idarəçiliyi altında olmaqla, Cənubi Qafqazın əsas tranzit məntəqələrindən biri kimi formalaşmışdı. Tariximənbələrdə – xüsusilə Yaqutəl-Həməvinin “Muʿcəməl-büldan”, HəmdullahQəzvininin “Nüzhətül-qülub”, eləcə də XIVəsrsəyyahı Əl-Ömərininməlumatlarında İrəvan, Sürməli, Abaran, Dərələyəzvə Göyçə bölgələrininmühümkarvanyolları üzərində yerləşdiyiaçıq şəkildə göstərilir. BuyollarCənubiQafqazı Təbriz–Xoy–Naxçıvanxəttiilə Qaradənizlimanlarınavə oradanAvropayabağlayırdı ki, budaQərbiAzərbaycanərazisiniuzunmüddətbeynəlxalqticarətaxınlarınınayrılmazhissəsinə çevirirdi.
Ortaəsrlərdə İpəkYolununəsasqollarındanbiriArazvadisiboyuncakeçərək İrəvan şəhərinimühümkarvandayanacağı halınagətirmişdi. İrəvanqalası ətrafındaformalaşanbazarməhəllələri, tacirməscidləri, karvansaralarvə “ŞahAbbas” dövrünə aidticarətkompleksi şəhəriniqtisadihəyatınıngenişliyinigöstərir. İran, Anadolu, Şirvanvə Dağıstantacirlərininburadayoğun şəkildə fəaliyyətgöstərməsihəmidxal-ixracnövlərininartmasına, həmdə çoxmillətliticarətmühitiyaranmasınasəbəbolmuşdur. Ortaəsrvergidəftərlərində İrəvanınipək, pambıq, dəri, misməmulatları, duzvə taxılməhsulları ilə ticarətetdiyi, həmçinin şəhərdə tacirlər üçünayrıca “rəisül-tüccar” institutumövcudolduğuqeydedilir. Şəhərə yaxınkəndlərisə ticarətə xidmətedənmühümtəsərrüfatbazası idi: Göyçə mahalındanduzvə balıq, Dərələyəzdən üzümvə ipəkqurduməhsulları, Zəngibasarvə Vedibasardanbuğdavə arpatədarükedilərək şəhərbazarlarınadaşınırdı.
Kəndməskənləridə İpəkYolununiqtisadiinteqrasiyasındaaktivroloynayırdı. Karvanyolları boyuncayerləşənkəndlərhəmərzaqtəminatını, həmdə nəqliyyatxidmətlərinitəminedirdi. Tarixi-sosialmənbələrdə bir çoxkəndlərin “karvandayanacağı”, “ulac” və ya “tamğayığımı məntəqəsi” funksiyası daşıdığı göstərilir. Bu, həminyaşayış məntəqələrininiqtisadigəlirləriniartırır, dahainkişafetmiş təsərrüfatinfrastrukturunun – suarxları, dəyirmanlar, bağçılıqvə heyvandarlıqtəsərrüfatlarınıngenişlənməsinə səbəbolurdu. Kəndicmaları karvanlarayem, arpa, ərzaq, yükheyvanları və bəzənmühafizəçilərtəqdimetməklə həmticarətdövriyyəsinə, həmdə ortaəsrxidmətiqtisadiyyatınıninkişafınabilavasitə təsiredirdilər. Karvanyollarınınkəndlərdənkeçməsihəminərazilərinməskunlaşmasıxlığını artırır, əkinə yararlı sahələringenişlənməsinistimullaşdırırdı.
QərbiAzərbaycanərazisihəmdə regionlararası ticarətinmühümipəkemalı və satış məntəqəsiidi. Göyçə gölü hövzəsində ipəkqurdubəslənməsivə ipəklifininilkinemalı hələ erkənortaəsrlərdənmövcudidi. Buməhsullarəsasən İrəvanvə Naxçıvanbazarlarındasatılır, dahasonrakarvanlarlaTəbrizə və Anadoluyadaşınırdı. Eynizamanda, Araz çökəkliyiboyuncauzananyolduz, dərivə metalməmulatlarınınixracı üçünstratejixəttsayılırdı. Buticarigenişlikbölgədə sənətkarlığın çoxsaylı növlərinin – zərgərlik, toxuculuq, misgərlik, çarıqçılıq, silahçılıqvə xarratlıqkimipeşələrinformalaşmasına şəraityaratmışdı. Arxeolojitapıntılar – metalişləmə nümunələri, ticarətmöhürləri, keramikamaterialları və karvansaraqalıqları bölgəninuzunmüddətliiqtisadisirkulyasiyazonasınadaxilolduğunutəsdiqedir.
İpəkYolununtəsiriyalnıziqtisadideyil, həmdə sosial-mədəniinteqrasiyada özünü göstərmişdir. Ticarətəlaqələribölgəyə yenitexnologiyalar, təsərrüfatmetodları və mədəni ünsürlərgətirir, şəhərvə kəndlərinhəyatritminiyeniləyirdi. Ticarətyolları boyuncamüsəlman, erməni, kürd, gürcü və digəricmalarıntacirləriqarşılıqlı əlaqədə olur, şəhərbazarlarının çoxdillivə çoxtayfalı sosialmühitiyaranırdı. Bu ünsiyyəthəmdini-mədənitolerantlıqformalarını, həmdə zənginfolklorvə sənətmübadiləsinitəşviqedirdi. Mədəniyyətinvə biliklərindolaşımı nəticəsində bölgədə həmərəb-farstəsirli, həmdə türkdilli şəhərmədəniyyətigüclənmişdi.
XVII–XVIIIəsrlərdə Səfəvi–Osmanlı müharibələrinəticəsində karvanyollarınıntəhlükəsizliyizəifləmiş, lakinticarətaxını tamdayanmamışdı. Bunabaxmayaraq, İrəvanxanlığı dövründə (XVIIIəsr) yenidənsabitlikyaranmış, karvansaralarbərpaedilmiş, vergitutmasistemiyenilənmiş və ticarətfəaliyyətləriqaydayasalınmışdı. Qafqazın şimalvə cənubticarət şəbəkələriarasındavasitəçilikedənburegionXIXəsrdə də öziqtisadifunksiyalarını saxlamış, lakinRusiyaimperiyası dövründə ticarətyollarınınistiqamətidəyişdikcə İpəkYolununklassikstrukturutədricənzəifləməyə başlamışdır.
Bununlabelə, ortaəsrlərdə İpəkYolununyaratdığı iqtisadiinteqrasiyaQərbiAzərbaycanın şəhərvə kəndlərininuzunmüddətliformalaşmaprosesinə dərindəntəsirgöstərmişdir. Şəhərlərinbazarmərkəzləri, kəndtəsərrüfatı sistemləri, sənətkarlıqənənələri, məscidvə karvansarakompleksləributicarətəlaqələrininmaddiizlərinigünümüzə qədərdaşıyır. Regionunsosial-iqtisadikimliyinimüəyyənedənəsasamillərdənbiriməhzbu çoxşaxəliticarət şəbəkəsininəsrlərboyumövcudolmasıdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.12.2025)
