Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Qərbi Azərbaycana aid tarixi toponimlərin dilçilik analizi bu ərazidə əsrlər boyu mövcud olmuş türk, irani, erməni və digər etno-mədəni qatların qarşılıqlı təsirini öyrənmək baxımından son dərəcə dəyərli mənbə hesab olunur. LakinXIXəsrinsonlarındanbaşlayaraqXXəsrboyuncaregionuntoponimmühitində ardıcıldəyişiklikləraparılması buadlarınetimologiyasını yalnızdilçilikyox, həmdə siyasiproseslərkontekstində araşdırmağı zəruriedir.

Tarixitoponimlərdəkitürkcə adlandırmaənənəsi – “qala”, “kənd”, “qalaçı”, “qarasu”, “güney”, “dağ”, “oba”, “çay”, “təpə”, “sarı”, “qara”, “ağ”, “gödək”, “uzun”, “böyük”, “kiçik” kimikomponentlər – bölgədə qədimtürkdilliyaşayışınizləriniəksetdirir. Ortaəsrmənbələri, ocümlədən Əl-Öməri, HəmdullahQəzvinivə müxtəlifOsmanlı tərtibləriXVIIəsrdənbaşlayaraq İrəvan, Göyçə, Zəngibasar, Dərələyəz, Ağrısovə digəryaşayış məntəqələrinintürkmənşəliadlarını xüsusiqeydedir. Buadlarhəmcoğrafi-relyefxüsusiyyətlərini, həmdə tayfavə sülalə adlarını əksetdirirdi: məsələn, Şorlu (Şorlutayfası), Qarapapaq, Kəngərli, Ayrum, Qaraşad, Göyçəkayavə s. kimiadlarhəmetnoqrafik, həmdə leksik-sosiolinqvistikqatlaramalikdir.

Dilçilikmüstəvisində toponimlərinetimologiyası onlarınfonetikquruluşu, semantikmotivasiyası və morfolojitərkibiəsasındamüəyyənedilir. QərbiAzərbaycanbölgəsindəkitürkmənşəliadlarınböyükqismi şəffafsemantikquruluşamalikdir: məsələn, Qızılgöl (rəng+coğrafiobyekt), Sarıyaqub (antroponim+coğrafiobyekt), Ağkilsə (rəng+memarlıqobyekt), Daşkənd (material+“kənd”). Bəzihallardaisə dahaqədim, arxaikformalar – “göləsən”, “çaxırlı”, “şiştəpə”, “şörəyel” kimileksikvahidlər – həmqədimtürkdillərinin, həmdə yerlidialektxüsusiyyətlərininnümunələrinisaxlayır. Regiondauzunmüddətazərbaycanlıların üstünlüktəşkiletməsibutoponimqatını davamlı şəkildə qorumuş, müxtəliftarixidövrlərdə mərkəzivə yerlihakimiyyətintəsirindənasılı olmayaraqxalqağızındamöhkəmlənməsinə səbəbolmuşdur.

Toponimlərindəyişdirilmə mexanizmləriisə daha çoxXIXəsrinəvvəllərindənbaşlayaraqsiyasiməqsədlərə bağlı şəkildə həyatakeçirilmişdir. 1828-ciilTürkmənçaymüqaviləsindənsonraRusiyaimperiyasınınaparmış olduğuidarəçiliksiyasətinəticəsində əraziyə kütləvi şəkildə erməniəhalininköçürülməsifonundatoponimmühitinə müdaxilə edilməyə başlanmışdı. Budövrdənetibarənəvvəlcə xəritə tərtiblərində, sonraisə rəsmiinzibatisənədlərdə bəzitürkmənşəliadlarınfonetik şəkildə təhrifolunması, ruscaformayasalınması və yaermənicələşdirilməsiprosesibaş verdi. Lakinbudəyişikliklərsistematikdeyildivə əsasənrusidarə aparatınınfonetikyazı normaları ilə bağlı idi. Məsələn, “Ağkilsə” → “Akhkilisa”, “Qarakilsə” → “Karakilisa” formalarınasalınırdı.

XXəsrinəvvəllərindənbaşlayaraqxüsusilə 1918–1920-ciillərvə dahasonraSovetErmənistanınınformalaşması dövründə toponimsiyasətiməqsədyönlü şəkildə həyatakeçiriləndövlətsiyasətinə çevrildi. 1930–1938-ciillər, 1946–1950-ciillərvə 1960–1990-cı illərarasındaErmənistanSSRNazirlərSovetitərəfindənminlərlə türkmənşəliyeradı dəyişdirildi. Bumexanizminəsasprinsipləriaşağıdakılaridi:
– türkmənşəliadların “ideolojicəhətdənuyğunolmayan”, “tarixifunksiyasını itirmiş” adı kimitəqdimedilməsi;
– yeniadlarınqədimermənitarixinə (ürari, erməni, albankimitəqdimedilənmənbələrə) uyğunlaşdırılması;
– bəzihallardatəmizfonetikyaxınlıqəsasındaermənicə oxşarformayaradılması;
– etnoqrafikadların (tayfa, sülalə, şəxsadlarının) tamamilə dəyişdirilməsi;
– kəndvə şəhərlərinsosial-mədənikimliyinisilməkməqsədiilə dini, tarixivə coğrafikomponentlərinbaşqasistemlə əvəzlənməsi.

Məsələn, Basarkeçər → Vardenis, Ağbulaq → Lusakunk, Göyçə → Sevan, Zod → Sotk, Aşağı Şorca → Nerkin Şorzhakimidəyişikliklərbusiyasətintipiknümunələridir. Buadlarınböyükqismisemantikbağlılığını tamamilə itirmiş, tarixilikaspektiaradanqaldırılmışdır. Toponimlərindəyişdirilməsiyalnızinzibatihadisə olmayıb, eynizamandaetno-mədəniyaddaşınməhdudlaşdırılması məqsədidaşıyırdı. Maddimədəniyyətnümunələrikimitoponimlərinsanlarıntarixivarlığını, mənəvibağlarını və ərazikimliyiniifadə etdiyindən, onlarındəyişdirilməsikollektivyaddaşabilavasitə təsirgöstərirdi.

Dilçilikanalizigöstərirki, dəyişdirilmiş toponimlərin çoxundayeniermənicə adlarbölgəninrealcoğrafixüsusiyyətləriilə uyğungəlmir. Bu, onlarınetimolojideyil, ideolojimotivasiyailə seçildiyinisübutedir. Digərtərəfdən, yerliəhaliarasındaköhnə adlarınağızdan-ağıza ötürülməsibutoponimsistemininyaddaşdaqorunmasına şəraityaratmışdır. QərbiAzərbaycanıntarixitoponimləribugündə yaşayış məntəqələrininetniktarixi, qədimtürkdilliəhaliqatlarınınyerləşmə arealı və bölgəninmədəniinkişafxəttihaqqındabirbaşadilçiliksübutları verir.

Beləliklə, QərbiAzərbaycanərazisində toponimlərinetimologiyası yalnızdilhəyatınındeyil, həmdə tarixi, siyasivə demoqrafikprosesləringüclü göstəricisidir. XIX–XXəsrlərdə aparılansistemliaddəyişiklikləribölgəninmədənikimliyininzəiflədilməsisiyasətinintərkibhissəsiolmuş, lakinxalqyaddaşındaqorunanadlarbutarixiqatlarınyenidənbərpası üçünmühümelmibazayaratmışdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.12.2025)