Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti XIX–XX əsrlərdə regionun mədəni kimliyini formalaşdıran ən mühüm söz-sənət sahələrindən biri kimi çıxış edir və bu dövrün aşıq yaradıcılığı həm poetik üslub baxımından, həm sosial funksiyaları etibarilə, həm də bölgə məktəblərinin özünəməxsusluğu ilə seçilir.
XIX əsrdə Göyçə, Zəngibasar, Vedibasar, Şörəyel, Ağbaba və İrəvan bölgələrində formalaşmış aşıq mühiti əsasən ustad-şagird ənənəsi, saz-sözün ictimai nüfuzu, dəsgah formalarının sabitliyi və yaradıcılığın kollektiv yaddaşa bağlılığı ilə xarakterizə olunurdu. Aşıqlar həmin dövrdə yalnız poetik mədəniyyət daşıyıcısı deyil, həm də icma daxilində münaqişələrin həllində, toy və mərasimlərin idarə edilməsində, mənəvi-mədəni dəyərlərin qorunmasında həlledici sosial fiqurlar kimi çıxış edirdilər. Bu mühitdə aşıqların sözü həm estetik, həm də normativ gücə malik idi və onların yaradıcılığı toplumun davranış qaydalarına, əxlaq normalarına və tarixi yaddaşına birbaşa təsir göstərirdi.
Poetik üslub baxımından Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti klassik Azərbaycan aşıq yaradıcılığının əsas janr və forma ənənələrini qorumaqla yanaşı, bölgəyə məxsus orijinal üslubi çalarlar yaratmışdır. Göyçə mühiti dilin sadəliyi, lirizmin gücü, obrazların həyatiliyi və ustadnamə üslubunun genişliyi ilə seçilirdi. Aşıq Alı, Aşıq Nəcəfqulu, Aşıq Ələsgər kimi ustadların poetik sistemi yeni bir məktəb kimi formalaşmış, xüsusilə qoşma, gəraylı, divani və müxəmməs janrlarında özünəməxsus ritmik və semantik strukturlar yaranmışdı. Aşıq Ələsgərin lirikasında dilin musiqililiyi, qadın obrazlarının ucaldılması, təbiət motivlərinin humanist məzmunla birləşməsi, poetik hiperbola və təsvir gücü Göyçə üslubunun başlıca cizgilərinə çevrilmişdi. Şörəyel və Ağbaba mühitləri isə daha çox ritmik cəldlik, mizahi və satirik elementlərin bolluğu, söz duelinə əsaslanan deyişmə ənənəsinin güclülüyü ilə tanınırdı. Burada aşıqlar icma daxilində sosial tənqidin söz vasitəsilə aparılmasında xüsusi rol oynayır, ağıllı söz, hazırcavablıq və improvizə qabiliyyəti ən yüksək sənətkarlıq göstəricisi sayılırdı.
XIX əsrdə aşıq mühitinin sosial funksiyaları həm dini-mənəvi, həm də ictimai-tədbir xarakterli idi. Aşıqlar toylar, el şənlikləri, mərasimlər, yas mərasimləri və başqa kollektiv toplantılarda icma birliyini möhkəmləndirən söz sahibi kimi çıxış edir, tarixi hadisələr, qəhrəmanlıq nümunələri və köçərilik ənənələri haqqında dastanlar söyləməklə xalqın tarixi yaddaşını canlı saxlayırdı. Onların sözləri mübahisələrin həllində, nəsihət və hikmətin çatdırılmasında, həmçinin cəmiyyətin sosial ədalət gözləntilərinin ifadəsində mühüm funksiyaya malik idi. XX əsrin əvvəllərində bölgədə baş verən siyasi dəyişikliklər, müharibələr və kütləvi köçürmələr aşıq yaradıcılığına da güclü təsir göstərdi. Aşıqlar müharibə, didərginlik, yurd həsrəti və məcburi köç mövzularını poeziyalarının əsas xəttinə çevirdilər və bu dövrün şeirlərində Vətən itkisi, kəndlərin boşalması, dağıdılmış yurd yerlərinin ağrısı poetik təcrübənin aparıcı məzmununa döndü. Aşıq Şenlik, Aşıq Növrəs İman, Aşıq Kərəm kimi ustadların yaradıcılığında bu dövrün faciəvi təcrübəsi güclü şəkildə əks olunur.
Qərbi Azərbaycan aşıq məktəblərinin müqayisəsi göstərir ki, hər bir bölgə poetik və musiqi irsinə özünəməxsus töhfə vermişdir. Göyçə məktəbi lirika və ustadnamə xətti ilə, Ağbaba–Şörəyel məktəbi deyişmə və satira ənənəsi ilə, Zəngibasar və Vedibasar mühiti isə daha çox mərasim, dastançılıq və qəhrəmanlıq tematikası ilə fərqlənirdi. Göyçə aşıqlarında sazın çalınma texnikası nisbətən yüngül və melodik olur, deyişmələrdə yumşaq və məntiqi söz axını üstünlük təşkil edirdi. Ağbaba–Şörəyel aşıqlarında isə melodik temp daha sürətli, improvizasiya daha sərt və ritmik idi; onlar bir çox hallarda şifahi satira və sosial tənqid elementləri ilə xalq arasında geniş nüfuz qazanırdılar. Zəngibasar mühitində dini-mənəvi mövzular, nəzirə yazma ənənəsi və məhəbbət lirikasının mülayim formaları üstünlük təşkil edirdi. Bütün bu üslubi fərqlər ümumilikdə Qərbi Azərbaycan aşıq mühitinin polifonik, çoxqatlı və zəngin strukturunu formalaşdırırdı.
XX əsrin ortalarından etibarən Qərbi Azərbaycan əhalisinin kütləvi şəkildə tarixi torpaqlarından çıxarılması bu mühitin fiziki dağılmasına səbəb olsa da, onun poetik ənənəsi məcburi köçdən sonra da Azərbaycan aşıq sənətinin ümumi sistemində yaşamağa davam etdi. Köçdən sonra bu aşıqların yaradıcılığı yurd həsrətinin daşıyıcısına çevrildi və bəzi bölgə məktəbləri artıq coğrafi deyil, mənəvi-mədəni yaddaş olaraq mövcudluğunu qorudu. Beləliklə, XIX–XX əsrlər boyu Qərbi Azərbaycan aşıq mühiti həm poetik üslub baxımından, həm sosial funksiyalar etibarilə, həm də bölgə məktəblərinin zəngin müxtəlifliyi ilə Azərbaycan xalq mədəniyyətinin ən mühüm sütunlarından biri kimi formalaşmış və xalqın tarixi yaddaşını daşıyan başlıca söz ənənələrindən birinə çevrilmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.12.2025)
