Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Qərbi Azərbaycanın arxeoloji mənzərəsi qədimdən orta əsrlərə qədər uzanan uzunmüddətli məskunlaşma proseslərini izləməyə imkan verir və bu prosesin əsas dinamikası kurqan ənənəsindən kənd tipli yaşayış məskənlərinə keçidlə xarakterizə olunur. Regionda aparılmış arxeoloji qazıntılar göstərir ki, eramızdan əvvəl III–II minilliklərdə geniş yayılmış kurqanlar yalnız dəfn abidəsi kimi deyil, həm də sosial strukturların, ictimai təbəqələşmənin və əraziyə nəzarətin rituallaşdırılmış göstəriciləri kimi fəaliyyət göstərib.
Keshikçidağ, Ceyrançöl və Zəngəzur dağətəyi düzənliklərində aşkar edilən iri kurqan kompleksləri özünün monumental quruluşu, daş və torpaq yığınları, bəzi hallarda üç bölmədən ibarət dəfn kamerası, obsidian və tuncdan hazırlanmış alətlər, bəzək əşyaları və müxtəlif keramik nümunələri ilə yerli Bronz dövrü cəmiyyətinin sosial-ritual dünyagörüşünü əks etdirir. Kurqanların geniş coğrafiyaya yayılması onların yalnız ailə və ya icma səviyyəli deyil, daha çox tayfa və hökmdar təbəqəsinə aid kompleks strukturlar olduğunu göstərir.
Tədqiqatlar göstərir ki, eramızdan əvvəl II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərindən başlayaraq məskunlaşma modelində nəzərəçarpan dəyişikliklər meydana çıxır. Kurqan ənənəsi tamamilə aradan qalxmır, lakin artıq tək başına dominant dəfn forması olmur; paralel şəkildə qalalı və açıq yaşayış yerlərinin formalaşması müşahidə edilir. Urartu dövlətinin bölgədə möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq İrəvan ətrafı və Göyçə hövzəsinə yaxın ərazilərdə strateji istehkamlar, qala tipli strukturlar və onlara bağlı kiçik yaşayış məntəqələri meydana gəlmişdir. Urartu təsirinin material mədəniyyət izləri, xüsusilə, tikinti texnikasında bazalt daşlarından istifadə, kərpic qalıqları və müəyyən tip keramika kənd həyatının daha sistemli formaya keçdiyini göstərir. Bu dövrdən başlayaraq məskənlərin yerləşməsi su mənbələrinə və ticarət yollarına yaxınlaşır, bununla da kurqanların yeri və funksiyası dəyişir: onlar daha çox rituallıq xarakterini saxlayır, lakin yaşayışın əsas qurucu elementi rolunu itirirlər.
Erkən orta əsr dövrünə keçidlə yanaşı, kənd məskənlərinin davamlılığı daha da güclənir. Göyçə gölü sahili, Aşağı və Yuxarı Zəngəzur vadiləri və Arpaçay boyunca aparılan səth arxeologiyası və qismən qazıntılar göstərir ki, bu ərazilərdə VII–XIII əsrlər arasında fasiləsiz yaşayış olmuşdur. Göl sahili məskənlərdə aşkar edilən orta əsr keramika nümunələri – qırmızı kütləli mətbəx qabları, qara cilalı saxlama qabları, həmçinin dəmir dövrünün davamı kimi bəzi ibtidai əmək alətləri bölgədə kənd təsərrüfatının intensiv olduğunu, balıqçılıq, heyvandarlıq və lokal ticarətin formalaşdığını təsdiqləyir. Bu yaşayış məntəqələrinin qalıqları, təməl daşları, ev strukturları və yaxınlıqda yerləşən kiçik nekropollar kənd icmalarının artıq sabit, köklü sosial təşkilatlanmaya malik olduğunu göstərir. Bu mənada orta əsr kənd yaşayışı kurqan ənənəsindən tamamilə fərqlənir: monumental, simvolik qəbirlərdən gündəlik həyatın mərkəzləşdiyi, təsərrüfatyönlü, dini və sosial funksiyalara görə daha kompleks məskənlərə keçid baş verir.
Kurqanlardan orta əsr kəndlərinə keçidin əsas mexanizmi tədrici şəkildə formalaşmışdır və bir neçə faktorla izah olunur. Birincisi, siyasi sistemlərin dəyişməsi və iri dövlət qurumlarının yaranması nəticəsində insanların daha təhlükəsiz, iqtisadi cəhətdən əlverişli zonalarda məskunlaşmağa üstünlük verməsi məcburiyyət yaratmışdır. İkincisi, ticarət yollarının genişlənməsi, suvarma sistemlərinin inkişafı və torpaq əmək alətlərində baş verən dəyişikliklər kənd təsərrüfatının strukturunu dəyişdirir və bununla da yaşayış məntəqələri su kənarlarında və məhsuldar torpaqlarda sıxlaşmağa başlayır. Üçüncüsü, dini və rituallıq sistemlərində transformasiya baş verir: qədim kurqan ritualı sosial elitanın dəfn mərkəzli səciyyəsi olduğu halda, orta əsrlərdə icma məzarlıqları — başdaşları, qoç heykəlləri və epigrafik yazılarla müşayiət olunan daha sadə, lakin kütləvi qəbiristanlıqlar dərin mədəni dəyişiklikləri göstərir.
Əldə olan arxeoloji sübutlar həmin keçidin təkamül yolu ilə baş verdiyini göstərir: kurqanların geniş yayıldığı dövrdən etibarən bölgədə daimi yaşayışla bağlı strukturlar da mövcud olmuş, lakin orta əsrlərə doğru bu xətt güclənərək kənd mədəniyyətini tam formalaşdırmışdır. Qərbi Azərbaycan ərazisi bu baxımdan Cənubi Qafqazın ən zəngin landşaft-arxeoloji zonalarından biri sayılır və burada həm sosial, həm iqtisadi, həm də mədəni inkişaf mərhələləri aydın şəkildə izlənir. Kurqanlar bölgənin ən qədim ictimai təbəqələşmə göstəricisi kimi çıxış etdiyi halda, orta əsr kəndləri cəmiyyətin sabitləşmiş, istehsal-əmək mərkəzli həyat tərzini təmsil edir və bu iki mərhələ arasındakı keçid regionun arxeoloji tarixinin əsas inkişaf oxunu təşkil edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(26.11.2025)
