Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”
Sovet dövründə Qərbi Azərbaycan türklərinin mədəni məkanının məhdudlaşdırılması kompleks siyasi və ideoloji proseslərin nəticəsi kimi meydana çıxmış və əsasən toponim siyasəti, maddi-mənəvi irs nümunələrinin dağıdılması, habelə kollektiv yaddaşın sistemli şəkildə zəiflədilməsi istiqamətində həyata keçirilmiş çoxşaxəli tədbirlər vasitəsilə aparılmışdır.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sovet hakimiyyəti Qafqaz regionunda milli kimliklərin yenidən formalaşdırılmasını nəzərdə tutan ideoloji model qurmağa çalışırdı və bu model çərçivəsində Qərbi Azərbaycan ərazisində yaşayan türk-müsəlman icmasının tarixi varlığını müəyyən dərəcədə zəiflətmək məqsədi ilə geniş miqyaslı mədəni-siyasi müdaxilələr həyata keçirildi. Bu proseslərin ən bariz istiqamətlərindən biri toponim siyasəti idi. Uzun əsrlər boyunca formalaşmış türk mənşəli coğrafi adlar, yəni kənd adları, dağ, yaylaq, meşə və çay adları tədricən dəyişdirilir, onların yerinə ya sovet ideologiyasına uyğunlaşdırılmış, ya da erməniləşdirilmiş yeni adlar gətirilirdi. Bu dəyişikliklər sadəcə adların əvəzlənməsi deyildi; kollektiv yaddaşın ən mühüm daşıyıcılarından olan coğrafi adların silinməsi yerli əhalinin mədəni kökünün zəiflədilməsinə yönəlmiş planlı siyasətin tərkib hissəsi idi. Toponimlərin dəyişdirilməsi nəticəsində regionun tarixində türk izləri xəritələrdən və rəsmi sənədlərdən tədricən yox olurdu və bu, mədəni kimliyin tarixi mənbələrdən silinməsinə gətirib çıxarırdı.
Mədəni məkanın məhdudlaşdırılmasının ikinci mühüm istiqamətini maddi irs nümunələrinin dağıdılması təşkil edirdi. Qərbi Azərbaycan ərazisində yüz illər boyunca formalaşmış məscidlər, mədrəsələr, ziyarətgahlar, qəbiristanlıqlar və digər dini-memarlıq abidələri sovet ideologiyasının ateist siyasəti baxımından “köhnə dünyagörüşünün qalıqları” kimi qiymətləndirilir, əksəriyyəti ya bağlanır, ya da başqa məqsədlərlə istifadə edilirdi. Bir çox məscidlər kolxoz anbarına, klub və ya təsərrüfat binasına çevrilir, bəziləri isə tamamilə sökülürdü. Qəbiristanlıqların bir hissəsi təsərrüfat zonalarına daxil edilir, tarixi məzarüstü daşlar sındırılır, qədim epitafiyalar məhv edilirdi. Bu cür dağıntılar təkcə maddi irsə deyil, həm də mənəvi yaddaşa ağır zərbə vururdu, çünki hər bir məscid və hər bir qəbiristanlıq yerli icmanın tarixinin, nəsil şəcərəsinin və mənəvi bağlılığının daşıyıcısı idi. Bununla yanaşı, XIX əsr və daha qədim dövrlərə aid karvansaralar, körpülər, su arxları və hamamlar kimi şəhər və kənd memarlığının mühüm elementləri baxımsızlıq nəticəsində sıradan çıxarılır, bəzən məqsədli şəkildə sökülürdü. Bu proses regionun tarixi landşaftının tanınmaz hala düşməsi ilə nəticələndi.
Sovet dövründə mədəni məkanın məhdudlaşdırılmasının ən mühüm və ən dərin təsir edən istiqamətlərindən biri kollektiv yaddaşın zəiflədilməsi idi. Qərbi Azərbaycan türklərinin folkloru, ağız ədəbiyyatı, aşıq sənəti və el şifahi tarixi sovet ideologiyasının sərt nəzarəti altında idi. Bir çox mövzular, xüsusilə, tarixi yurd yerləri, köçərilik ənənələri, dini motivlər, qəhrəmanlıq dastanları “millətçi və ideoloji cəhətdən zərərli” kimi qiymətləndirilərək açıq şəkildə təbliğ olunmurdu. Aşıqların repertuarı məhdudlaşdırılır, klassik ustadlardan gələn bəzi şeir nümunələri oxunmur və yazıya alınmırdı. Nəinki şifahi irs, hətta bəzi tarixi hadisələrin yaddaşı da rəsmi diskursdan çıxarılır, Qərbi Azərbaycan ərazilərinin uzunmüddətli türk etnik varlığı ideoloji cəhətdən təhrif edilirdi. Məktəblərdə tədris olunan tarix dərsliklərində bölgənin etnik tarazlığına dair məlumatlar ya təhrif olunmuş, ya da ümumiyyətlə verilməmişdi. Bu təbliğat nəticəsində yeni nəsillərin öz ata-baba yurdları haqqında məlumatları sistemli şəkildə azaldılırdı.
Kollektiv yaddaşa təsir göstərən başqa bir amil məcburi köçürmələr və əhali siyasətinin dəyişdirilməsi idi. XX əsrin müxtəlif mərhələlərində, xüsusilə, 1948–1953-cü illər deportasiyaları zamanı Qərbi Azərbaycan türklərinin əhəmiyyətli hissəsi zorla doğma kənd və şəhərlərindən çıxarılıb Azərbaycanın digər bölgələrinə yerləşdirildi. Məkanla bağlı yaddaşın ən mühüm elementi olan “yurdun fiziki davamlılığı” pozulduqca, maddi və sosial bağların zənciri qırılır, kollektiv yaddaşda boşluqlar yaranırdı. Deportasiya edilən əhali öz geridə qalan mədəni irsinin necə məhv edildiyinə illər sonra şahid olurdu və bu, mədəni kimliyin yaralanmasına gətirib çıxarırdı.
Beləliklə, sovet dövründə Qərbi Azərbaycan türklərinin mədəni məkanının məhdudlaşdırılması təkcə inzibati qərarların ardıcıllığı deyildi; bu, ideoloji məqsədlərə uyğunlaşdırılmış, tarixi-coğrafi yaddaşın zəiflədilməsinə yönəlmiş sistemli və çoxsahəli transformasiya prosesi idi. Toponimlərin dəyişdirilməsi kollektiv yaddaşın simvollarını silir, irs abidələrinin dağıdılması maddi tarixi kökləri məhv edir, şifahi və yazılı yaddaşa nəzarət isə mədəni davamlılığı zəiflədir, nəticədə türk icmasının əsrlər boyu formalaşmış mədəni kimliyi ciddi zərbə alırdı. Bu proseslər XX əsrin sonlarında və müasir dövrdə Qərbi Azərbaycan toplumunun kollektiv yaddaşında dərin iz buraxmış və yurdla bağlı xatirələrin bərpasını mədəni-siyasi müstəvidə mühüm məsələyə çevirmişdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.11.2025)
