Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və İncəsənət”
Qərbi Azərbaycan bölgəsinin təbii mühiti – dağlar, göllər, çaylar, otlaqlar və bitki‑heyvan aləmi həmin coğrafiyanın həm fiziki şəraitini, həm də orada yaşayan insan icmalarının mədəni‑şifahi irsini formalaşdırmışdır. Mühit və insan qarşılıqlı əlaqə içində olmuş, təbiət‑mədəniyyət sintezi yaratmışdır. Məsələn, bölgəyə aid araşdırmalarda vurğulanır ki, göl‑dağ və otlaq imkanları mədəni‑tarixi resurs kimi qəbul olunmalı, yalnız geoloji və ekologiya baxımından deyil.
Təbii sərvətlərin xalq mədəniyyətində görünməsi müxtəlif formalarda mümkündür. Bir tərəfdən, bölgənin göl və dağlıq zonaları, məsələn, Göyçə gölü ətrafı folklor nümunələrində, şifahi ədəbiyyatda, bayatı və dastanlarda yer alır. Məsələn, “Bayatı formasında Qərbi Azərbaycan folklorunda vətən, həsrət və doğma torpağa çağırış” başlıqlı məqalədə qeyd olunur ki, bu bölgənin bayatı şeirində təbiət‑landşaft motivləri, göl, dağ, çöl, odaq kimi və doğma yurda bağlılıq hissi ön plandadır. Digər tərəfdən, təbii mühitdə formalaşan həyat tərzi – kənd təsərrüfatı, mal‑çobançılıq, köçəri otlaq fəaliyyəti bu insanların dilində, adlandırma sistemində (toponimlər, antroponimlər), mətbəxində və gündəlik mədəniyyətində əks olunmuşdur. Bu da göstərir ki, təbiət‑mədəniyyət əlaqəsi yalnız rəmzi deyil, həm də funksionaldır.
Məsələn, axtarışlar göstərir ki, bölgədəki təbii‑coğrafi şərait (dağ‑otlaq sistemləri) turizm potensialı kimi də araşdırılmışdır; “The Study of the Tourism Potential of Western Azerbaijan” adlı məqalədə bildirilir ki, bu rahatlardan biri bölgənin zəngin təbii və mədəni irsinin birgə istifadəsidir: “The region, rich in a diverse range of historical monuments, cultural heritage, and natural landscapes, offers great promise for tourism development.” Bu isə göstərir ki, təbii sərvətlər mədəni irislə birləşərək iqtisadi və sosial həyatların dinamikası üçün vacib elementlərdən biridir.
Digər tərəfdən, şifahi folklorda təbii sərvətlərə yönəlik konkret simvolik istifadə halları mövcuddur. Misal üçün, folklor‑mətnlərdə göl, su və dağ motivləri “əzab, həsrət, köç” kimi emosional yük daşıyır; “The Ideological and Artistic Features of Bayati in Western Azerbaijan” məqaləsində qeyd edilir ki, “bayatı of Western Azerbaijan revolve around themes of longing for the homeland, nostalgia for one’s native land, and feelings of exile.” Belə çıxır ki, təbii mühit yalnız fiziki arxa‑plan deyil, həm də emosional‑mədəni kodlar sistemidir.
Təbii sərvətlərə dair xalq adətləri və mərasimləri də mövcuddur. Məsələn, folk‑mətnlərin toplanmasında İrəvan bölgəsində yaşayan türk etnoslarının təbiətlə bağlı mərasimlərində su və od elementlərinin rolu, dağ‑otlaq dövrləri, el‑oba sisteminin keçmiş köçəri təbiəti tədqiq edilmişdir. Bu cür mənbələr göstərir ki, kənd‑otlaq həyatının strukturunda təbiət resursları mədəni norma və ritual sistemə çevrilmişdir.
Son illərdə təbii və mədəni irsin qorunması ilə bağlı problemlər də araşdırılmaqdadır. “Historical and Geographical Review of Western Azerbaijan” adlı məqalədə qeyd olunur ki, bölgənin təbii‑coğrafi şəraiti və mədəni‑tarixi şəraiti bir‑biri ilə sıx bağlı olsa da, sosial‑mədəni proseslər və geo‑siyasi dəyişmələr bu əlaqəni zəiflətmişdir. Beləliklə, təbii sərvətlərin mədəni kontekstdə saxlanılması mədəni davamlılıq baxımından əhəmiyyətlidir.
Nəticə olaraq, Qərbi Azərbaycan bölgəsinin təbii sərvətləri (göllər, dağlar, otlaqlar, su hövzələri) xalq mədəniyyətində mühüm rol oynamışdır: onlar folklor mətnlərinin motivologiyasında, adlandırma sistemində, həyat tərzi və mədəni mərasimlərdə yer almışdır. Bu təbiət‑mədəniyyət bağları bölgənin türk etno‑kultural köklərini, mədəni yaddaşını və identifikasiyasını gücləndirmişdir. Gələcək tədqiqatlar üçün tövsiyə edilə bilər ki, konkret yer‑adları, folklor nümunələri və etnoqrafik sahə‑mərkəzli araşdırmalar sistemli şəkildə toplanaraq tədqiq edilsin.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.11.2025)
