Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bir müddətdir ki, kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir. Bu gün sonuncu təqdimatımızdır.

PƏRVİNİN ANARLA MÜSAHİBƏSİ

“…İstəmişəm bu iki ailə haqqında həqiqətləri mən üzə çıxardım!”

Pərvin. Xoş gördük, Anar müəllim.

Anar. Xoş gördük.

Pərvin. Sizin çapa hazırlanan yeni kitabınız iki ailədən – Səməd Vurğun və Rəsul Rza ailəsindən bəhs edir. Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş edilmiş böyük sənətkarlar haqqındadır, “İki bərabərdi üç üstəgəl dörd, yaxud iki ailədən dörd Xalq şairi və üç Xalq yazıçısı”. İstəyirəm lap əvvəldən sizinlə bu söhbəti etmək arzumun səbəbini bildirim. Mənə elə gəlir ki, bu kitabın Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə, ədəbi mühitdə xüsusi bir xidməti olacaq. Siz illərlə formalaşmış hansısa yanlış düşüncələri dəyişəcəksiniz, ikinci tərəfdən də bu iki ailə haqqında bəlkə bilinməyən bir çox faktlar məhz sizin şərhinizlə oxucuya çatacaq. İstəyirəm niyyətinizi özünüz açıqlayasınız. Necə oldu ki, bu kitabı hazırlamaq qərarına gəldiniz və özünüzün kitabdan gözləntiləriniz nədir?

Anar. Elə mənim niyyətimi də müəyyən dərəcədə sən açdın. Əgər ümumiləşdirsək, bu kitabın yazılması üç niyyətlə, məqsədlə bağlıdır. Birinci, istəmişəm bu iki ailə haqqında həqiqətləri mən üzə çıxardım, çünki bu ailələr haqqında çox şayiələr, yalanlar, düzgün olmayan şərhlər var. İkincisi, mən bilavasitə bu işlərin şahidi olduğum üçün çalışdım ki, faktlara, eşitdiyim söhbətlərə, yazılan mətnlərə əsaslanaraq bu münasibətlərin mənzərəsini yaradım. Həm də bu səfər daha çox Səməd Vurğun haqqında yazım (Çünki Rəsul Rza haqqında mənim ayrıca “Mübarizə bu gün də var” adlı kitabım çıxıb, orda ətraflı yazmışam). Səməd Vurğunun, təbii ki, müdafiəyə ehtiyacı da yoxdu, çünki o, böyük şairdir. Amma ona olan iradlara, ona olan o haqsız tənqidlərə bir az cavab verməyə çalışdım. Səməd Vurğunun həyatı, doğrudan da, çox mürəkkəb olub, bəzi şeyləri məcbur olub eləməyə, bəzi şeylər də çıxılmazlıqdan olub. Üçüncü də ona görə ki, bu işlərin bilavasitə şahidi olan tək mən qalmışam. Təəssüf ki, Yusif də, Vaqif də ataları haqqında xatirələri çox qısa bir şəkildə yazıblar, ətraflı yazmayıblar. Amma mən bildiyim, eşitdiyim, şahidi olduğum, oxuduğum materiallar əsasında çalışdım bunu ətraflı yazım, bu mənzərəni yaradım. Özü də bu kitab tək iki adama – Rəsul Rza və Səməd Vurğuna aid deyil, orda Nigar Rəfibəyli və Ənvər Məmmədxanlı da var. Nasirlərin sayının üç, şairlərin sayının dörd olmağı isə onunla bağlıdır ki, Ənvər Məmmədxanlı mənim əmimdir, atamın həm əmisi oğlu, həm də xalası oğludur. Yəni o da bizim ailənin bir üzvüdür. Ona görə belə çıxır ki, iki ailədə dörd Xalq şairi – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu olub və üç Xalq yazıçısı yetişib – Ənvər Məmmədxanlı, Yusif Səmədoğlu və mən.

Pərvin. Anar müəllim, kitaba daxil etdiyiniz məqalələri, yazıları ardıcıl oxuyanda məndə belə bir təsəvvür yarandı ki, necə ki, siz “Sizsiz” əsərində bunu yazırdınız ki, bu, təkcə mənim daxili aləmim, xatirələrim deyil, həm də mənim valideynlərimin düşüncələri, xatirələridir, bu, sanki bizim birgə əsərimizdir. Məndə də eyni təəssürat, eyni ovqat yarandı ki, sanki bu əsərdə adını çəkdiyiniz bu sənətkarları öz şərhinizlə, yanaşmanızla verməklə yanaşı, həm də o sənətkarlar sanki sizin həmmüəllifləriniz kimi görünürlər. Məqsədliydi bu, yoxsa?

Anar. Bəli, hardasa onların öz diliylə, necə deyərlər, sözlərinə, mətnlərinə əsaslanaraq hansısa fikirlərini söyləmək, həm də mənim öz münasibətimi bildirmək məqsədim var idi. Bu məsələlər o qədər mürəkkəbdir ki... Mənim məqsədim bu idi ki, tək iki ailə üçün deyil, ədəbiyyat tarixi üçün bu mənzərəni olduğu kimi yaradım. Tam obyektivlik çətindi bəlkə, ola bilsin ki, mən də hardasa subyektivliyə yol vermişəm və yaxud tam açmamışam bəzi məsələləri. Amma mümkün qədər çalışmışam ki, bacardığım kimi obyektiv şəkildə bu hadisələrin, bu olayların mahiyyətini açıb göstərim.

Pərvin. Siz ədəbiyyat tarixinin əksi məsələsini deyəndə də, kitabı oxuyarkən da məndə belə təsəvvür yaranırdı ki, bu sənətkarların timsalında ədəbiyyat tariximiz üçün vacib olan iki müxtəlif dövrü anlamaq olur; birincisi otuzuncu illərdir. Hansı ki, bu dövrdə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlı, Nigar Rəfibəyli ədəbiyyata gəlmişdi. Nə qədər təzadlı düşüncələr irəli sürülsə də, bu dövr eyni zamanda ədəbiyyat üçün çox önəmli bir dövr idi. İkincisi isə altmışıncı illərdir ki, artıq bu, həm sizin, həm də Səməd Vurğunun övladlarının, Vaqif və Yusif Səmədoğlularının ədəbiyyata gəldiyi dövr idi. Əgər bu iki dövr arasındakı kəsişən və ayrılan xətlərdən danışsaq, hansı məqamları vurğulamaq istəyərdiniz? Və hansıları kitabda göstərə bilmisiz?

Anar. Birinci, əvvəlki dövrdən başlayaq. Çünki altmışıncılar haqqında mənim “Nəsrin fəzası” da daxil olmaqla çoxlu yazılarım var. Demək olar ki, altmışıncı illərin bütün şairləri haqqında, nasirləri haqqında yazmışam. Ona görə indi mən otuzuncu illərə aid məsələyə toxunmaq istəyirəm və burda əsasən, dediyim kimi, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli haqqında ayrı-ayrı yazılarım olduğu üçün Səməd Vurğun mövzusunda daha çox dayanmaq istəyirəm. Mənim fikrimcə, Səməd Vurğun Azərbaycan ədəbiyyatının ən faciəvi şəxsiyyətlərindən biri idi. Bəlkə də bu, bir qədər qəribə görünə bilər. Nəyə görə? Çünki Səməd Vurğun sovet hakimiyyətinin verə biləcəyi nə ənamlar varsa, hamısını almışdı. İki dəfə Stalin mükafatı laureatı idi, SSRİ-nin deputatı idi. Azərbaycanda əlli yaşındaykən Xalq şairi adını almışdı, otuz dörd yaşında akademiyaya seçilmişdi, dəfələrlə Yazıçılar Birliyinin sədri olmuşdu, amma bununla bərabər onun iki faciəsi vardı. Biri daxili faciəsidir ki, o, yazmaq istədiyi mövzulardan yaza bilmirdi, yəni onun şairliyi daha çox təbiətlə, gözəlliklərlə bağlı idi. Amma məcbur idi Stalindən, nə bilim partiyadan yazsın, filan. Bəlkə də Stalinə inanıb o vaxt, sözüm onda deyil, amma hər halda onun yaradıcılığı üçün, onun yazdıqlarının ən parlaq nümunələri məhz “Yadıma düşdü”, “Dağlar”, “Dünya”, “Ceyran” kimi şeirləri idi. İkincisi, onun zahirən belə rahat görünən həyatı əksinə, çox təhlükələr altında keçib. Onu daim təqib edib, izləyib, adam göndərib provakasiyaya çəkiblər. Hətta mən orda yazmışam, Xavər xala (mən ona Xavər xala deyirdim) mənə, Zemfiraya danışırdı ki, gecələr bəzən Səmədi çağırırdılar ora, səhərə qədər gəlmirdi. Biz bilmirdik ki, gələcək, yoxsa gəlməyəcək. Bax belə çətin məqamlar da olub. Ona görə də bu məsələni də istəyirəm mən açıqlayım, qəribə paradoks o idi ki, Mir Cəfər Bağırov Səməd Vurğunu Stalinə təqdim eləmişdi. Stalinin hüzurunda məşhur şeirini oxumuşdu: “Bakının sayrışan ulduzlarından, çadrasız, boyasız türk qızlarından”. Hətta bu “türk” sözü o zaman bizə baha başa gəldi. Stalin deyib ki, siz türk deyilsiniz, azərbaycanlısınız. Stalinin hüzurunda şeir oxumaqla onun diqqətini çəkmək öz yerində. Amma sonra Stalinin ölümü ərəfəsində Bağırov Səməd Vurğunla düşünüşmüşdü. Və hətta belə bir fikir var idi ki, onu tutdurmaq istəyirdi. Bağırovun məhkəməsində ona bu haqda sual verəndə deyir ki, tutdurmaq istəsəydim tutdurardım. Görünür, tutdurmağı bacarmayıb. Bəlkə də tutdura bilərdi... Qəribədir ki, Stalinə təqdim eləməklə sığortalamışdılarsa, bu, dəyişə də bilərdi; yəni Bağırov Stalini inandıra bilərdi ki, Səməd Vurğun maskalanmış xalq düşmənidir. Stalinin ölümü bu baxımdan Səməd Vurğunu təzədən həyata qaytarır, daha doğrusu, xilas edir. Amma Stalinin ölümü onu məhbəsdən, sürgündən, daha ağır nəticələrdən xilas etsə də, eyni zamanda yaradıcılığının böyük bir hissəsini “öldürdü”.

Pərvin. Həqiqətən, tarixin və tarixi faktların sənətkarın şəxsiyyətinə, taleyinə təsiri çox düşündürücüdü. Bu fikri dediniz, Qacarın ölümü yadıma düşdü, sanki bu, tarixdə təkrarlanan bir məqam idi.

Anar. Qacarı öldürürlər, Vaqif xilas olur.

Pərvin. Vaqif xilas olur. Bu fikrin davamı olaraq dediniz ki, Səməd Vurğunun əmək, istedad sərf elədiyi yazıların əksəriyyəti öz aktuallığını itirdi. Amma sizin müxtəlif yazılarınızda həmişə önə çəkdiyiniz bir məsələ də var ki, sənətkarlıq nümunələrinə dövrün kontekstində yanaşmaq lazımdı. Hətta Səməd Vurğuna qarşı müxtəlif qərəzli, ya qərəzsiz fikirlərə cavab verəndə həmişə deyirsiniz ki, onun yaradıcılığına o dövrü nəzərə alıb yanaşmaq lazımdır. Sənətkarın yaradıcılığının bu tərəfini də, hətta dediyimiz o rejimin tərifinə aid o əsərlərini də bu cür qavramaq lazımdı. Bəlkə kiçik bir resept verəsiniz oxucuya. Məsələn, bu gün Səməd Vurğunun həmin dövrdə – o dediyiniz Stalinin ölümü ilə aktuallığını itirmiş əsərlərini oxucu necə qavramalıdır və ordan nəyi anlamalıdır?

Anar. Yaxşı sual verirsən, çünki mən elə bu barədə danışmaq istəyirdim. Bu kitabdakı mövzulardan biri də Səməd Vurğunun, necə deyərlər, “ölən” yaradıcılığı haqqındadır. Səməd Vurğunun özünün “Ölən şeirlərim” adlandırdığı şeirləri var. Vaxtı ilə sevdiyi bir qadına yazılıb. Halbuki çox gözəl lirik şeirlərdi.

Pərvin. Niyə onlardan imtina eləyib? Bu da qəribədir.

Anar. Bəli, qəribədir. Amma indiki tənqidin, ədəbiyyatşünaslığın nəzərincə, Səməd Vurğunun ölən şeirləri partiyaya, Leninə, Stalinə həsr edilmiş şeirləridir. Mən bununla razı deyiləm. Nəyə görə razı deyiləm? Çünki ədəbiyyatda bir mədhiyyə janrı var, Nizaminin beş poeması şahlara mədhiyyəylə başlayır. Məlum deyil axı, bu şahların hamısı çox yaxşı adamlar olub, yoxsa zalım olublar?

Pərvin. Hər halda çox yaxşı olsaydılar, Nizami o ədalətli şahı axtarmazdı.

Anar. Onlardan asılı olmayaraq, bu mədhiyyələri biz ədəbi hadisə kimi qəbul edirik. Ədəbiyyatın müxtəlif ədəbi janrları var: layla, bayatı, ağı, mədhiyyə və s. Bu da ədəbiyyatın bir janrıdı. O, başqa məsələdir ki, mədhiyyənin ideya-məzmunu bu günə uyğun gəlir, yoxsa gəlmir. Amma Səməd Vurğunun Stalinə həsr olunmuş şeirlərini biz Stalinə görə yox, ümumiyyətlə, şeir kimi qavrasaq, baxarıq ki, orda nə qədər təzə ifadələr, necə səlis dil və qafiyələr, şeirə aid olan nə qədər məziyyətlər var. Məsələn, bolşeviklər deyirdilər ki, nə bilim, Dostoyevskinin əsərləri belədir... Çünki Dostoyevski inqilabçıların əleyhinə olub, Yesenin bədbin şeirlər yazıb... Zamanın konyunktur tələbləri ilə ədəbiyyatdan nəyisə çıxardıblar, amma ədəbiyyat çox inadcıl bir varlıqdı və sonradan bunlar bərpa olunub. Mənə elə gəlir ki, bir gün gələcək, Səməd Vurğun Stalinə niyə şeir yazıb deməyəcəklər. Amma deyəcəklər ki, onun Stalinə yazdığı şeirlərində də bax bu məziyyətlər var, bu cəhətlər var, bu nöqsanlar var. Həm də dil, qafiyə, vəzn, şeiriyyat cəhətdən bu müsbət məqamlar var və s. Bax, ədəbiyyatı o bolşevik yanaşmasından xilas eləmək lazımdır. Hətta bolşeviklərin əleyhinə olana da, lehinə olana da ədəbi meyarlarla yanaşmaq gərəkdir, siyasi meyarlarla yox.

Pərvin. Siz danışdıqca mən fikirləşirəm ki, bəlkə əslində bu, daha çox mütəxəssislərin işi olmalıdı. Yeri gəlmişkən, dediyimiz o “ölən əsərlər”dən Rəsul Rzanın da var idi. Hətta bir əsəri haqqında “Ölən nəğməm” adlı şeir də yazmışdı...

Anar. “Ölən nəğməm” də var idi, “Lenin” poemasını da yazıb. İndi “Lenin” poemasına görə onu tənqid edirlər ki, bəs niyə yazıb. Birincisi, “Lenin” poemasını diqqətlə oxusalar görərlər ki, poema tək Leninə aid deyil. Ümumiyyətlə, o dövrün, Rusiyanın vəziyyətinə aiddir. Və Rusiyanın vəziyyəti elə pis olmasaydı, inqilab da olmazdı. İkincisi, Rusiyanın o çar dövründəki vəziyyətini tənqid edənlərin arasında Tolstoy da, Qoqol da, Puşkin də, başqası da olub. Mən indi “Lenin” poemasını müdafiə eləmək istəmirəm. Amma onun bədii məziyyətləri bizim şeirimizə də təsir edib. O da var, onu da danmaq olmaz. Mənə elə gəlir, elə bir gün gələcək ki, bizim ədəbiyyatşünaslığımız bu şablondan çıxacaq ki, guya bu əsərlər olmayıb. Axı bunlar yazılıb, bunları təhlil eləyin. Təhlil edin və deyin ki, məsələn, bu əsər Stalinə həsr olunub, Stalin çox pis adam olub, nahaq tərif eləyiblər. Amma gör müəllif nə gözəl sözlər yazıb Stalin haqqında. Burda necə gözəl şeiriyyat var. Həmçinin Lenin haqqında. Səməd Vurğunun o partiyaya həsr olunmuş şeiri çox əzəmətli bir mədhiyyədir. Bunu da inkar etmək olmaz.

Pərvin. Bəli, heç bir şəkildə onu qrafomaniya adlandırmaq olmaz. Söhbətimizə başlayanda söylədim ki, bəlkə əslində indiyə qədər bir çox yanlış bilinən məsələlərə bu kitabınız aydınlıq gətirəcək. Mənim üçün sırf oxucu kimi burda əsas məqamlardan biri Rəsul Rza və Səməd Vurğun münasibətlərinin qabarmaları, çəkilmələridir. O münasibətləri bəzən ədəbiyyat tariximizdə birmənalı yozmayıblar, bəzən tamamilə yanlış yerə yönəldiblər. Əslində, məsələn, sizin obyektivliyiniz də burda maraqlıdır ki, heç bir şəkildə onları canbirqəlb dost göstərməyə, nə də ki, onların bəzən, deyildiyi kimi, rəqabət üstündə qatı düşmən olduğunu göstərməyə çalışmırsınız. Əgər qısaca belə anons kimi versək, oxucular sizin kitabınızdan onların münasibətində nələri görə, nələri duya biləcəklər?

Anar. İmkan düşmüşkən akademik Nizami Cəfərova təşəkkür etmək istəyirəm. Mən bu kitabı əlyazması şəklində ona vermisdim və o da çox dəyərli bir ön söz yazıb. Ön sözdə o mənim yazdığımı təqdir edərək sitat gətirir ki, iki səhv fikir var: birincisi odur ki, bunlar yaxın dost olublar. İkincisi də odur ki, qatı düşmən olublar. İkisi də səhv fikirdir. Səməd Vurğunun Mehdi Hüseynlə olan yaxın dostluğu kimi, yaxud Rəsul Rzanın Sabit Rəhmanla olan yaxın dostluğu kimi bunların arasında münasibət olmayıb. Amma bunlar qətiyyən düşmən də olmayıblar. Hətta ikisi də bir-birinə çox böyük hörmətlə, sayğıyla yanaşıblar. Bir-birinin qiymətini, qədrini biliblər. İntəhası, aradabir mübahisələri olub. Səməd Vurğun cavanlığında sərbəst şeir yazmağına baxmayaraq, sonralar sərbəst şeiri bəyənmirdi. Əlbəttə, heç kəs onu ittiham eləyə bilməzdi ki, niyə bəyənmirsən. Amma “Lenin” poeması haqqında ən yüksək fikri də elə Səməd Vurğun söyləyib. Rəsul Rza da onun ölümündən sonra da həmişə qədir-qiymətini bilib, onun yubiley komissiyasının sədri olub, çıxışlar eləyib, onun haqqında məqalələr yazıb. Yəni bu ədəbi mübahisələri heç vəchlə şəxsiqərəzlik, şəxsi düşmənçilik, rəqabət kimi qələmə vermək olmaz.

Pərvin. Bu ədəbi mübahisə dediyiniz yalnız vəznlə bağlı idimi?

Anar. Məsələn, atamın belə ifadəsi var: “məktəb-məktəb uşaqlar”. Səməd Vurğun deyirdi ki, ay Rəsul, necə yəni “məktəb-məktəb uşaqlar”? Belə söz yoxdu axı? O da deyirdi, bəs “dəstə-dəstə” var? Niyə dəstə-dəstə deyirlər? Deyir, axı bunu demirlər. Deyir, demirlər, deyərlər. Ədəbi dilə bəzi sözlər, ifadələr gətirirdi atam. Məsələn, “ilnamə”. Deyirəm, Səməd Vurğun bunu eşitsəydi, yəqin ki, xoşuna gəlməzdi. Halbuki onun da yaradıcılığında yeni sözlər var. Məsələn, “uçarda turacdır, qaçarda ceyran”. “Uçar-qaçar” yeni bir ifadədir. Amma onda azdır, onda bizim klassik ədəbiyyata, ədəbi dilimizə aid ifadələr daha çoxdur. Rəsil Rzada isə belə yeni ifadələr daha çoxdur və bu nə onun qüsurudur, nə də məziyyəti. Əksinə, onun da, bunun da özəlliyidir.

Pərvin. Bir də, Anar müəllim, yadımdadır, yazırdınız ki, Rəsul Rza Səməd Vurğunun “Hərəkət” şeirini oxuyanda demişdi ki, bu, sənin ən yaxşı şeirindir. Necə düşünürsünüz, Səməd Vurğun sərbəst vəzndə yazmağı davam elətdirsəydi, bu rəqabət olacaqdımı ümumiyyətlə?

Anar. Mənə elə gəlir ki, yox. Çünki sərbəst şeir Səməd Vurğunun dilinə, üslubuna uyğun deyildi hər halda. Ona görə də öz imkanlarını, meylini, yaradıcılıq yönünü düzgün təyin eləyərək, əsasən heca vəznində yazıb. Doğrudur, əruz vəznində dörd, ya beş şeiri, bir-iki qəzəlləri var, ancaq Süleyman Rüstəmin əruzda daha çox qəzəlləri var, Vahid başdan-ayağa ancaq əruzda qəzəllər yazırdı. Atamın isə cəmi bir şeiri var əruzda, amma Sabir ruhunda bir neçə satirik şeiri var ki, onlar da əruzda yazılıb.

Pərvin. Kitabda diqqətimi çox çəkən məqam bu sənətkarların – Ənvər Məmmədxanlı, Nigar xanım, Rəsul Rza və Səməd Vurğunun şəxsi münasibətləridir. Gündəlik həyatda, o ədəbi qovğaların, o mühitin içərisində olan münasibətləri. Onların ömründən repressiya da, müharibə də keçmişdi. Bunların içərisində onların bir insan kimi, sadəcə şəxsiyyət kimi xarakterinin görünməyi maraqlıdır. Və deyim ki, çox koloritli bir mənzərə əmələ gəlir. Hətta zarafatları, Səməd Vurğunun Nigar xanımla, Nigar xanımın müharibəyə getmək istəməyi və s. İstərdim bunların bəzilərini bölüşəsiniz.

Anar. Onların insani münasibətləri çox mehriban idi. Mən uşaq idim o zaman və Səməd Vurğunun mənimlə zarafatı var idi. Həmişə soruşurdu ki, mən neçənci şairəm? Mən də uşaq idim, sayırdım: atam, anam, Cəfər əmim (Cəfər əmim tənqidçi idi, şeirlə nəsri də ayıra bilmirdim o zaman, elə hamıya şair deyirdim…), Sabit əmim... Bizim ailəvi münasibətimiz çox yaxşıydı. Mənim yadımdadır, bibim öləndə atama ən çox canıyananlıq eləyən, ona təsəlli verən Səməd Vurğun oldu. Bizə gəldi, dedi, ananı görmək istəyirəm, getdi nənəmi qucaqladı. Bizim hamımıza, ailəmizə qarşı onun isti münasibəti var idi. Amma bəzən kəskin toqquşmaları da olub atamla, bunu mən danmıram. Kəskin bir söz deyirdi atama, atam da sözgötürən deyildi, ondan kəskin cavab verirdi.

Pərvin. Nigar xanımın bu məsələlərə münasibəti necə idi?

Anar. Nigar xanım malalamaq istəyirdi, istəyirdi sakitçilik olsun, dalaşmasınlar. Çünki anamın Səməd Vurğuna da çox böyük hörməti vardı. Ona görə də istəmirdi onların arasında münaqişə olsun. Bir də ki, araya girənlər də vardı axı. Nə qədər söz gəzdirənlər, araya girənlər vardı...

Pərvin. Nə idi onların məqsədi, nə eləmək istəyirdilər?

Anar. Ara vurmaq. İndi nədir məqsədləri? Sən də yaxşı tanıyırsan, cürbəcür provakatorlarıı, ədəbiyyatdan başqa hər şeylə məşğul olub, ədəbiyyatı qarışdıranları. O vaxt da var idi, indi də var.

Pərvin. Bəs dövrün tənqidçiləri? Bir az altmışıncı illərdən danışsaq, onu siz də dəfələrlə demisiniz, yazmısınız ki, dövrün ədəbi tənqidi bəlkə də altmışıncıların sürəti ilə ayaqlaşa bilmirdi. Hansısa mənada altmışıncıları qəbul etmək ədəbi tənqid üçün çətin olmuşdu. Bəs o nəsli qəbul etmək necə idi, onlar öz tənqidçilərini tapa bilmişdilərmi sizcə?

Anar. Onların var idi. Məsələn, Səməd Vurğun haqqında Məmməd Arifin məqalələri var. Hətta kitab da yazıb, məncə, Səməd Vurğun haqqında. Rəsul Rza haqqında da monoqrafiyalar, kitablar yazılıb. O dövrün tənqidi daha çox bolşevik tənqidi idi. Onu da açıq deməliyəm ki, Səməd Vurğun Rəsul Rza qədər tənqid olunmayıb. Ən çox Azərbaycanda tənqid olunan şair Rəsul Rzadır. İndi mən o repressiya qurbanları haqqında yazılanları demirəm, onlar tənqid deyildi, donos idi. Amma ki, sağlığında Rəsul Rza qədər haqsız tənqid olunan ikinci bir şair yoxdur. Özü də vaxt keçdikcə müəyyən şeirlərini tənqid eləyiblər, sonra təzə şeirləri gələndə onları örnək gətiriblər ki, bax bunlar yaxşı idi, indi bu, pisdi.

Pərvin. Sanki o qərəzli tənqidin leksikonu eynidi.

Anar. Bəli eyni sözlərlə... Otuzuncu illərdə onun haqqında nə yazmışdılarsa, “dumanlı şeirlər”, “mücərrəd”, altmışıncı illərdə də həmin şeyləri Vaqif Səmədoğlu, İsa İsmayılzadə, Fikrət Qoca, Ələkbər Salahzadə haqqında yazdılar. Və əlbəttə, Rəsul Rza haqqında bütün dövrlərdə yazdılar.

Pərvin. Hətta mən xatırlayıram ki, Rəsul Rzanın Ələkbər Salahzadə haqqındakı o tənqidi məqalələrə həssas bir cavabı vardı. Deyirdi ki, bitmədimi bu duman? Zamanında “dumanlı” deyə-deyə kimləri göndərdiniz…

Anar. Qəribədir ki, ədəbiyyata o qədər qrafoman, istedadsız-filan da gəlir, heç kəsin onlarla işləri yoxdur. Amma bir talantlı adam gələn kimi qılıncı sıyırıb düşürlər üstünə. Altmışıncı illər deyirsən, o illərdə kimin üstünə düşdülər? Əli Kərimin, Fikrət Qocanın, Vaqif Səmədoğlunun, Ələkbər Salahzadənin, İsa İsmayılzadənin və b. Ən istedadlı şairlərin. Yəni mən demirəm o birilər talantlı deyildilər. O birilər də talantlı idilər, amma o birilərlə heç kəsin işi yox idi. Ara-sıra Məmməd Arazın da taleyində ağır dəqiqələr olub, amma bu, yaradıcılığı ilə bağlı olmayıb. Onu şərə salmışdılar “Ədəbiyyat qəzeti”ndə. Xəlil Rza ayrı bir dövrdə hətta məhbəsə düşüb. Bax, bunu da demək lazımdı. Mən onu demək istəmirəm ki, bu birilər hamar həyat yaşayıb. Yox. Amma sırf ədəbi cəhətdən tənqid olunanlar mənim bu adını çəkdiyim şairlərimiz olub. Və ən istedadlı nasirlərimiz də o cümlədən. Mövlud Süleymanlının da əleyhinə yazıblar.

Pərvin. Bəli, “Dəyirman” povestinin hətta məhkəməsini də keçirmişdilər.

Anar.Maqsudun, Rüstəmin, İsa Hüseynovun, Əkrəm Əylislinin, Sabir Əhmədovun da əleyhinə yazıblar. Yəni bütün bu ən istedadlı nasirlərin, şairlərin hamısını ədəbiyyata gələndə dava-dalaşla qarşılayıblar. Aradan vaxt keçəndən sonra deyiblər ki, bunlar klassiklərdir.

Pərvin. Amma sizin tez-tez dilə gətirdiyiniz bir fikir də var ki, gerçək sənət hansısa məhrumiyyətlərin, çərçivələrin, buxovların içərisində yaranır. Sizə də belə gəlirmi ki, əslində bunlar həmin adamları xeyli dərəcədə mübariz eləyib.

Anar. Elədi də. Mən bunu deyəndə deyirlər ki, gör bu, nəyi təbliğ eləyir. Əslində heç mənim sözüm də deyil, dəfələrlə qeyd etmişəm ki, bu, fransız yazıçısı, Nobel mükafatçısı Andre Jidin sözləridi. Sonra Albert Kamyu da Nobel mükafatı alanda nitqində bu sözləri səsləndirir ki, mən bu sözlərlə razıyam ki, ədəbiyyat, sənət əsarətdə yaranır, azadlıqda məhv olur. Burda o məna var ki, əsarətdə müqavimət gücü artır ədəbiyyatın. Hər şeyi yazmaq mümkün olanda gəlib çıxır bizim bugünkü vəziyyətə. İndi internetdə kim nə istəyir yazır, amma bu, ədəbiyyatdırmı?

Pərvin. Əslində gerçək meyarlar itməkdədir.

Anar. Mən indi qeyri-təvazökarlıq olsa da, belə bir söz deyim... Bayaq dedim ki, ən çox tənqid olunan şair Rəsul Rzadır Azərbaycanda, ən çox tənqid olunan nasir də mənəm. Ən çox tənqid, tənqid də yox e, ifrat təhqirlər, iradlar mənə yönəlib. Kimin ağzına nə gəlib, yazıb mənim haqqımda.

Pərvin. Bu məsələdə qeyri-təvazökar olmağınız əslində xeyli dərəcədə kədərlidir, Anar müəllim.

Anar. Bu cəhətdən çempionam, birinci yerdəyəm.

Pərvin. Yaradıcılığınızda maraqlı qanunauyğunluq odur ki, bəzi qəhrəmanlarınızın taleyini izləmisiz. Məsələn: “Şəhərin yay günləri”nin qəhrəmanlarının doxsanıncı illərdəki yaşantılarını da yazdınız: “Şəhərin qış gecələri”. Yaxud son illərdə yazdığınız hekayələrdəki Zaur, Oqtay, Əsmər kimi qəhrəmanlarınızın dövr, zaman, tarix dəyişəndən sonra nələr yaşaya biləcəyini göstərdiniz oxucunuza. Bir bu insanları sizin qəhrəmanlarınız kimi qəbul eləsək... Sizcə, həmin o otuzuncu illərdə sənətə gələn və sizin də bu son kitabınızın qəhrəmanı olan sənətkarlar müstəqillik illərində necə yaşayardılar? Nə yazardılar?

Anar. Konkret söhbət Səməd Vurğundan gedirsə, deyə bilərəm ki, onun “Mən tələsmirəm”, “Şair, nə tez qocaldın sən?” kimi son şeirləri yeni bir dövrün başlanğıcı idi. Və onun bəxti gətirmədi. Mən indi üç şairi – Nazim Hikmət, Rəsul Rza və Səməd Vurğunu müqayisə etsəm, deyərdim ki, Nazimin bəxti bir az çox gətirdi ki, o, bir qədər çox, altmışıncı ilə qədər yaşadı. Və onun da inandığı bir Stalin kultu var idi. Stalin kultunun iflasını gördü və bunu yazdı. Rəsul Rza bir az da ondan çox yaşadı və reabilitasiya alanları da gördü və “Qızılgül olmayaydı” poemasını da yazdı, Səməd Vurğunsa, təəssüf ki, çox tez – əlli yaşında dünyasını dəyişdi. Qalsaydı, onun yaradıcılığında daha yeni və mühüm bir dövr başlayacaqdı.

Pərvin. Hətta müstəqillik illərində də.

Anar. İndi yaşasaydı, Qarabağ müharibəsinin şahidi olacaqdı, onun dərdini çəkəcəkdi. Onun gur səsi... Onun səsinin də, sözünün də əhəmiyyəti vardı. Böyük bir amil ola bilərdi onun yaşaması. Sonra bir az da yaşasaydı, Qarabağın azad olunmağını görüb xoşbəxt olacaqdı. Amma indi tale belə gətirdi ki, yarıda qalmış bir uçuş oldu. Təəssüf, çox təəssf. Əlli yaş nədir ki? Deyəcəklər, bir az çox olub yaşı. Tutaq ki, əlli bir yaşı olub. Lap əlli iki. Əlli iki yaş nədir ki? Mənim səksən altı yaşım var.

Pərvin. Anar müəllim, əslində mən özüm tənqidçiniz kimi sizin yaradıcılığınızın təməllərini düşünəndə orda açıq bir həqiqət görünür ki, Rəsul Rza yenilikçi, özü də hər şeydə yenilkçi olmaqla bərabər, sizin danışdığınız altmışıncılara olan o hücumlardan onları ən çox qoruyan da o olmuşdu. Əslində özü nasir olmasa da, təkcə şeirdə deyil, nəsrdə də qoruyurdu. Məsələn, Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povestini, o dövr üçün yeni, hətta bir qədər də qəribə olan bir nəsr nümunəsini müdafiə edirdi və izah edirdi.

Anar. Rüstəmin “Bir cənub şəhərində” əsərini də müdafiə edirdi.

Pərvin. Bəli. Ona görə, deyək ki, Rəsul Rza ailəsindən sizin kimi ədəbiyyata yeni nəfəs gətirmiş, tamamilə fərqli yeni estetika yaratmış sənətkarın boy göstərməsi, yaranması insana təbii gəlir. Amma Səməd Vurğunun övladlarının yaradıcılığına baxanda adamda bir qədər sual yaranır. Mən istəyirəm ki, siz o dövrü görən və onların ailələrini tanıyan, yanaşı böyüdüyünüz Vaqif və Yusif Səmədoğlu haqqında danışasınız. Bunu bir az izah eləyəsiniz ki, Səməd Vurğun özü nə qədər koloritli, köklərə bağlı, ənənələrə bağlıdırsa, övladları bir o qədər onları dəyişmiş, hansısa çərçivələri qırmış sənətkarlardı. Bunu nəylə izah edərdiniz?

Anar. Mən bunu onunla izah eləyərdim ki, Səməd Vurğun, görünür, övladlarına öz zövqünü zorla sırımaq istəməyib. Birincisi, onların çox zəngin kitabxanaları olub. Vaqif hətta zarafat edirdi ki, Yusif götürürdü Tolstoyun doxsan cildini, bir-bir oxuyurdu hamısını. Doxsan cildi oxumasa da, hər halda böyük bir hissəsini oxuyub Yusif. Yusif Səmədoğlu çox savadlı adam idi. Vaqif də çox savadlı idi. Səməd Vurğun, təbii ki, sazı sevirdi, özü çalırdı, muğamı sevirdi. Amma Vaqifin caza aludəliyinə heç cürə etiraz eləmirdi. Demək, onda bu da var idi ki, yeni nəsil bir az başqa cürdü, onun zövqünü zorlamaq olmaz. Ona imkan vermək lazımdı ki, öz istədiyi kimi inkişaf etsin. Mənim fikrimcə, bizim ən istedadlı şairlərimizdən biri Vaqif Səmədoğlu, ən istedadlı nasirlərimizdən biri isə Yusif Səmədoğludur. Buna heç bir şübhə yoxdur. Ədəbiyyatda yeni bir epoxa yaradan sənətkarlardı. Ona görə də genetik olaraq o istedad atalarından gəlib. Amma atalarında olan o tolerantlıq, dözümlülük onları ona oxşamamağa, ayrı cür yazmağa, ayrı üslubda işləməyə imkan verib.

Pərvin. Bu tolerantlıq bir az da dövrün tərbiyəsi idi.

Anar. Elədir, onlar ayrı dövrə düşdülər axı. Mən həmişə deyirəm ki, başqa dövrdə bəlkə mən də kolxozdan yazacaqdım. Ya da heç nə yazmayacaqdım. Bəlkə də məcbur olacaqdım. Yazıçılıq damarı var idisə, gərək mən də kolxozdan, fəhlə sinfindən, ya da beynəlmiləlçilikdən yazaydım. Dövr eləydi.

Pərvin. Nazim Hikmətin bir mehmanxana nömrəsində Rəsul Rzanın yanında sizin hamınıza, uşaqlara Allah haqqında sual verməyini xarırladım. Yəni bir qədər də təəccüblənməyi ki, siz bu qədər öz valideynlərinizlə eyni mərtəbədə və bu qədər rahat ünsiyyətdəsiniz. Yəqin, çox güman ki, Vaqif və Yusif Səmədoğlular da öz atalarıyla eyni münasibətdə olublar.

Anar. Səməd Vurğun çox erkən gedib, ona görə də onların atalarıyla ünsiyyətləri çox qısa olub. Mən bir şeyə təəccüb eləyirdim, indi, yəqin, açıq deyə bilərəm, atam axıra qədər bir tam ali təhsil almayıb. Bir az bu institutda oxuyub, bir az o biri institutda. Deyim ki, çox geniş erudisiyaya malik idi, heç onu da deyə bilmərəm. Oxuyurdu, çox oxuyurdu, amma çox geniş erudisiyaya malik deyildi. Ancaq onda qəribə bir yenilik hissi var idi. Özü də təkcə ədəbiyyatda yox. Məsələn, musiqidə Qara Qarayevi heç kəs qəbul eləməyəndə o, Qarayevi qəbul edirdi. Rəssamlıqda heç kəs yaxın buraxmayanda Tahir Salahovu, Toğrul Nərimanbəyovu qəbul edirdi. Onları rayonlara aparırdı ki, gedin Azərbaycanın rayonlarını da görün. Qarayev Moskvada konservatoriyanı qurtarıb gəlmişdi, işi yox idi, Cəfər Cəfərov – Qarayevin yaxın dostu atamdan xahiş eləmişdi, atam nazir idi o vaxt – kino naziri. Belə bir vəzifə – kino seanslarından qabaq səslənən musiqilərin bədii rəhbəri vəzifəsini düzəltmişdi ki, Qarayev bu vəzifədə bir az maaş alsın. Sonra da onun haqqında yazırdı, müdafiə edirdi. Onu qınayırdılar ki, Qarayev də sənin kimi kosmopolitdir, ona görə müdafiə edirsən. Sonra vaxt keçir, məlum olur ki, Qara Qarayev kosmopolit deyil, Azərbaycanın ən böyük bəstəkarlarından biridir. Eləcə də Tahir, Toğrul bizim ən böyük rəssamlarımızdandır. Bunu vaxtında duymaq yenilik hissiydi. Ədəbiyyatda da hiss eləyirdi, bilirdi ki, Mövludun “Dəyirman” əsəri bədii əsərdi, makulaturalardan çox üstündür. Bilirdi ki, “Bir cənub şəhəri” filmi istedadlı adamın əsəridir. Hələ şairləri demirəm ki, şairləri necə duyurdu. Amma eyni zamanda başqa səpkidə yazan şairləri, Bəxtiyar Vahabzadəni də, Məmməd Arazı da çox yüksək qiymətləndirirdi. Bəzən yalandan deyirdilər ki, onun başına ancaq özü kimi yazanlar yığılırdı. Elə deyildi. Bəxtiyar haqqında məqalələri də var, müdafiə də eləyib onu, Məmməd Araz haqqında da məqaləsi var, onu da müdafiə eləyib, Xəlil Rzanı çox qoruyurdu. Hətta Xəlili qınayırdılar ki, yazır – hər şey dəyişəcək o tayda da, bu tayda da. Onun üstünə düşəndə ki, soruşub irad bildirəndə ki, necə yəni dəyişəcək, atam demişdi, düzdür də, o tayda sosializm olacaq, bu tayda da kommunizm.

Pərvin. Anar müəllim, bir də bu səpkili əsərlərinizdə, kitablarınızda, məsələn, daha öncə xatırladığınız “Mübarizə bu gün də var”da (bu, təkcə Rəsul Rza yaradıcılığını deyil, bütün dövrü anlamaq üçün dəyərli bir kitabdır) xarakterinizin bir tərəfini anlaya bilirəm, görə bilirəm. Odur ki, hətta Rəsul Rzanın ətrafında olub o dediyiniz arada söz gəzdirənlər, aranı vuranlar, deyək ki, qəti ədəbiyyata dəxli olmayan işlərlə məşğul olan adamlara da dərin bir qəzəbiniz, nifrətiniz yoxdur. Əsərlərinizdə heç bir şəkildə görmək olmaz ki, siz bu adamlar haqqında kəskin, aşağılayıcı intonasiyayla danışırsınız. Mənə elə gəlir ki, bu nifrətin və qəzəbin olmamasının bir səbəbkarı, həm də əsas səbəbkarı da sizin valideynlərinizdir. Qoymayıblar kin yol açsın içinizə...

Anar. Xüsusilə anamı mən qeyd eləmək istəyirəm, dəfələrlə yazmışam bu haqda, sən bilirsən, anamın taleyi çox faciəli olub. Yeddi yaşında olanda atasını tutub güllələyiblər, atasız böyüyüb, qardaşları pərən-pərən olub. Biri Rusiyaya gedib, biri Türkiyəyə qaçıb. Həmişə tutulmaq təhlükəsi altında yaşayıblar. Nənəm Cəvahir xanım mərd qadın olub. Hətta iyirminci ildə bolşeviklər gələndə nökərlərinə deyib ki, biz ermənilərin əlinə düşsək, sənə halal eləyirəm özümün də, balalarımın da qanını, sən bizi öldür. Bu dərəcədə mərd olub. Sonra da ki, qırx səkkizinci ildə anamın dayısını sürgün elədilər, sakit peşə adamı idi. Nənəmin də sürgün olunmağı yüz faiz idi. Məktub da durur. Xoren Qriqoryan Bağırova yazır ki, Nigar xanım da, Cəvahir xanım da antisovet düşüncəli adamlardı, birinin əri, birinin atası düşmən olub, güllələnib, bir qardaşları da Türkiyədədir. Bunlar sürgün olunmalıdırlar. Və Bağırov dərkənar qoyur ki, “ostavit”. Bununla da taleləri həll olunur. Yəni bütün bunlara baxmayaraq, anam heç vaxt bizə demirdi ki, bu sovet hökuməti bizə belə faciələr yaşadıb, mənim atamı güllələyib, qardaşlarımı didərgin salıb, özüm təhlükə altında yaşamışam. Əksinə, bizə deyirdi ki, yaxşı cəhətləri də var sovetlərin. Biz indi başa düşürük ki, nə qədər müdrik adam olub ki, bizi qisasçılıq ruhunda böyütməyib.

Pərvin. Bu həm də sizin taleyiniz, o dövrün, o zamanın içində rahat yaşamağınız üçün idi. Bütün bunlar həm də şüuraltı kodlardır ki, əsərlərinizə yansıyır. Bir də son olaraq kitabınızla bağlı bir məsələni də soruşmaq istəyirəm. Adətən bu iki ailədəki Xalq şairlərinin və Xalq yazıçılarının sayı ilə bağlı ən müxtəlif fikirlər olub mətbuatda. Və siz zaman-zaman onlara cavab vermisiniz. Sizinlə o dövrdə ədəbiyyata gələnlər, hətta birini elə bu an xatırladım, deyib ki, biz gəlib zorla ədəbiyyata çatanda gördük ki, yazıçı, şair övladları burda artıq yer tutublar. Müəllifin adını çəkmədən yada sala bilərik.

Anar. Adını mən də demirəm, hörmət də eləyirəm o adama, amma onunla həmsöhbət olsaydım, deyərdim ki, axı siz gələn yolu o yazıçılar və onların övladları qat-qat çətin şəkildə keçiblər. Axı sizi heç vaxt o qədər tənqid eləməyiblər, heç vaxt pisikdirməyiblər, heç kəs deməyib ki, bunlar atalarına görə qabağa gediblər. Mən özümü qoyuram bir kənara. Yusif Səmədoğlu, Elçin, yaxud Vaqif Səmədoğlu o zirvədə oturublarsa, qeyrilərinin hansından istedadsızdırlar, yaradıcılıqları hansından zəifdir? Yoxsa ki, deyirlər, sənin atan yazıb, sən gərək yazmayasan. Deyirlər, bir ailədən nə qədər Xalq şairi olar? Biri də vardı, mən Yazıçılar Birliyinin sədri seçiləndə deyirdi ki, bir ailədən eyni vəzifədə iki adam necə olur? (Mənim atam da axı sədr olub. Doğrudur, o, bir il olub, ancaq mən otuz altı il) Ancaq indi, axır vaxtlar belə demir, çünki müəyyən assosiasiyalar yarana bilər.

Pərvin. Anar müəllim, əminəm ki, bu kitabınız ədəbiyyatsevərlər üçün yeni açar olacaq. Həm də ədəbiyyat tariximizdə ən önəmli hadisələri, bu sənətkarların timsalında anlamaq, görmək üçün bir açar, onları duymaq, daha yaxşı anlamaq üçün bir vasitəçi olacaq. Amma istəyirəm son olaraq, sizin əslində elə məhz bu kitab üçün Fəxri xiyabana gedişinizi xatırlayaq.

Anar. Sən də çəkib onu “əbədiləşdirdin”.

Pərvin. Mən fürsətdən istifadə eləyib bu etirafı da etmək istəyirəm ki, Anar müəllimin bu çəkilişdən heç xəbəri də yox idi. Yəni bəzən insanlar “bunu niyə çəkmisiz?” deyə yazıb səhifənizdən soruşurdular. Əslində Anar müəllimin bu məsələylə bağlı heç bir fikri yox idi, sadəcə, o, bu qəbirüstü abidələrin fotolarını çəkmək istəyirdi. Amma səmimi deyirəm ki, o ovqatınızla siz bir az da sanki Berqmanın “Çiyələk talası” qəhrəmanına bənzəyirdiz və mən bunu çəkib saxlamaq istədim. Yəni ağla belə gəlmirdi ki, buna izləyiciləriniz bu qədər reaksiya verəcəklər.

Anar. Bu qədər reaksiyalar olacağını mən də gözləməzdim.

Pərvin. Həqiqətən də, çox böyük reaksiyalar oldu və bir məqamı da demək istəyirəm ki, həm bu kitab, həm Fəxri xiyaban ziyarətiniz sizin özünüzdən əvvəlkilərə böyük sədaqətinizin, böyük bağlılığınızın nişanəsidir. Həm də sanki sizin üçün o insanların ömrü davam edir hardasa.

Anar. Elədir. Mənim üçün bəzi ölülər daha diridilər, nəinki bəzi dirilər. Öz daxili mübahisələrim düşəndə, yaxud fikir bölüşmək istəyəndə mən onlarla daha çox söhbət edirəm.

Pərvin. Bir vaxt onlarla görüşəcəyinizə inanırdınız və “Sizsiz”in sonu da belə bitirdi.

Anar. Bir vaxtlar mən çox inanırdım, amma get-gedə inamım azalır. O da qəribədir. Halbuki əksinə olmalıdır, o məşum gün yaxınlaşdıqca gərək əvvəlkindən daha çox inanasan. Deyim ki, əvvəla, indi o məşum günü yaxınlaşdırmaq istəmirəm, nə qədər gec olsa, o qədər yaxşıdı. Əlbəttə, Allah bilər nə olacağını.

Pərvin. Yeni kitabınızın anonsunu verək, Anar müəllim. Yeni “Keçən keçdi, olan oldu” xatirələr kitabınız bu ilin sonuna qədər çapa hazırlanacaq və əslində elə bu silsilənin davamı olacaq. Allah sizə ömür versin və yeni-yeni kitablarınızla sevindirəsiniz bizləri.

Anar. Çox sağ ol, çox təşəkkür edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)