“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının redaktoru Əkbər Qoşalının “Olaylar”a verdiyi geniş və maraqlı müsahibəni oxucularımızla bölüşürük: 

 

Ədəbiyyatın cəmiyyətlə dialoqunu qurmaqda, milli kimliyi qoruyub gələcək nəsillərə çatdırmaqda söz adamlarının üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Bu missiyanı uğurla yerinə yetirən qələm sahiblərindən biri də tanınmış şair-publisist, Beynəlxalq "Alaş" Ədəbiyyat mükafatı laureatı Əkbər Qoşalıdır. Onun yaradıcılığı milli düşüncəyə, mənəvi dəyərlərə və bəşəri duyğulara söykənir. Ədəbi fəaliyyəti ilə yanaşı, ictimai fikir proseslərində də fəal iştirak edən Əkbər Qoşalı müasir dövrün ədəbi və mədəni çağırışlarına özünəməxsus yanaşması ilə seçilir.

Şair-publisist Əkbər Qoşalı ilə ədəbiyyat, milli ideya, yaradıcılıq yolu və zamanın ruhu haqqında maraqlı müsahibəni təqdim edirik.

 

-Əkbər müəllim, publisist kimi yazılarınızda sosial məsələlərə kəskin, bəzən də poetik yanaşma müşahidə olunur. Poeziyadakı Əkbər Qoşalı ilə publisistikadakı  Əkbər Qoşalı arasında hansı fərqlər və ya paralellər vardır?

 

-Əslində, poeziyada da, publisistikada da, digər janrlarda, yaradıcılıq növlərində də bir Əkbər var. - Janr, növ və s. fərqliliyi olsa da, əlbəttə, vuran eyni könül, yazan eyni əldir. Klassik kulturoloji üslubla desək, əl-ürək-ruh birliyi ilə yazılıbsa, janrın, növün, kateqoriyanın, hətta mövzunun elə də prinsipial önəmi qalmır. 

Poeziya - mənim içimdəki "mən"in səsi-ünü, publisistika - necə deyərlər, çöldəki, yaxud adi gözlə də görünən və sosiallaşmış adamın dilidir, üslubudur, yanaşmasıdır. Şeirdə  duyduqlarımız obrazlaşdırılır, publisistikada düşündüklərimiz əsaslandırılır. Şeirdə simvolika üstünlük qazana bilir, publisistikada açıq və ya daha açıq danışmış oluruq. Necə deyərlər, biri - qəlbin sözüdür, biri - vicdanın hayqırtısı; dərinlikdə və üfüqötəsində qəlb vicdanı, vicdan qəlbi tamamlamırsa, yazılanlar nəyə yarar?.. 

Yəni, hər iki halda da müəllif bəlli - mənəvi, milli, estetik və ictimai mövqe daşıyıcısıdır. Fərq isə, poetik dildə metaforlar, bədiilik, obrazlılıq, publisistik yazıda təhlil, fakt, arqumentin üstünlük təşkil etməsindədir. Təkrarçılıq olmasın, ancaq hər ikisində mənimçün səmimiyyət, məsuliyyət və həqiqət axtarışı bir növ ortaq damardır.

 

-Siz həm də Türk dünyası mövzusunda fəal fikirlər söyləyirsiniz. Şeirdə "türkçülük" və "şair ruhu" necə birləşir? Sizcə, şair bu ideyaları sadəcə yaşatmalı, yoxsa yönəltməlidir də?

 

-Türkçülük, turançılıq mənim üçün sadəcə fikir deyil, həm də ruh halıdır - başqa sözlə, özümü ifadəmdir, gözümün üfüqgenişliyi, sözümün məna dərinliyidir. Şeirdə bu ruh - ya dilin özündə, ya da duyğunun yönündə təcəlla edir, səciyyə qazanır. Şair ulusunun söz yaddaşıdır, elin vicdanıdır, tarixin nəfəsidir. Yəni şair həm yaşatmalı, həm də, belə demək olarsa, yön verməlidir. Əgər şair sadəcə nostalji duyğularla yetinirsə, ideyanı gələcəyə daşıya bilməz. 

Məncə, türkçülük, turançılıq düşüncəsi təkcə bir tarix, folklor, ya da mifoloji məsələsi deyil; türkçülük həm də çağdaşlıq, yenilik və gələcək hədəfdir, Qızıl Alma yolçuluğudur. Biz "ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə" aparan ulu yolun yolçularıyıq. Şeirdə bu ruh poetik bir nişanə, əlamət kimi görünürsə, publisistikada o, ideoloji, daha doğrusu, ideya xətt kimi irəliləyir.

 

-Ədəbiyyat bəzən öz dövründən irəli, bəzən də ondan geridə ola bilər. Sizcə, Azərbaycan poeziyası bu gün hansı dövrdədir - zamanın qabağında, ortasında, yoxsa arxasında?

 

-Bu sual təkcə poeziyanın deyil, bütöv götürsək, toplumun güzgüsüdür. Azərbaycan poeziyasında fərqli səviyyələr var: bəziləri zamandan irəlidədir, yaxud buna can atır; bəziləri öz günündə eşələnir, bəziləri isə keçmişin bir növ təkrarı ilə uğraşır. Ancaq bütövlükdə deyə bilərəm ki, poeziyamız yenidən öz köklərinə - milli-estetik dəyərlərinə qayıtmaqla yanaşı, dünya ədəbiyyatı ilə mümkün və vacib dialoqa girir. Bu, pozitiv haldır. 

Zamanın qabağında olmaq isə təkcə çağdaş forma deyil, həm də düşüncə keyfiyyəti, fikir səviyyəsi, xarakter ismarıcıdır. Bu mənada, bir qisim şairimiz çağının ruhunu duyur, digərləri isə bu ruhu yalnız təqlid edir. Bir dəstə də var ki, harda olduqlarını, nə etdiklərini heç özləri də bilmir...

 

-Şeirinizi oxuyan adam sizi şəxsiyyət kimi daha yaxından tanıyırmı? Yoxsa Əkbər Qoşalını anlamaq üçün şeirdənkənara - publisistikaya, çıxışlarınıza, fəaliyyətinizə də baxmaq lazımdır?

 

-Artıq vurğuladığımız kimi, şeir - müəllif üçün duyğu, düşüncə və onlardan irəli ruhi gücün fikir meydanında təntənəli paradıdır; publisistika - fikrimiz, sosial-siyasi mövqeyimizdir. Bir yazarı bütöv şəkildə tanımaq istəyən onun yaradıcılığına da bütöv baxmalıdır - poeziya olsun, publisistika olsun, ictimai fəaliyyət olsun - onların ayrı-ayrılıqda ifadə etdikləri birgə ifadəlilikdən üstün deyil. 

Oxucu şeirdə məni hiss edər, publisistikada anlayar, ictimai fəaliyyətimdə isə yaşadığımı və  necə bir amalla yaşadığımı görər. 

Təkcə şeirə baxan məni duyğusal adam kimi qavrayar, publisistikaya baxan isə daha qətiyyətli, prinsipial... - bunlar ayrı-ayrılıqda doğrudur, amma bütövlük, mahiyyət öz tamlığını - fikir, duyğu və əməl birliyində tapır. Əgər klassik sufi filosoflarının üslubunu nəzərə alsaq və bəndə qatında ifadəni qüsur saymasaq, çoxşaxəli fəaliyyət göstərən universal yaradıcı insanın halı bir növ, "Vəhdətül-vücud" düsturuna uyğun yorumlana bilər. 

 

-Sizcə, yazıçı və ya şair üçün "ideoloji mövqe" nə dərəcədə vacibdir? Ədəbi azadlıq və milli məsuliyyət arasında necə bir tarazlıq yaratmaq olar?

 

-Əgər yazıçı toplumun nəfəsini duyursa, o ideoloji mövqe qaçılmazdır; amma bu, bir partiyanın proqramı kimi deyil, vicdanın mövqeyi kimi, daha dəqiqi, ideyanın özü kimi anlaşılmalıdır. Ədəbi azadlıq fərdi ifadədir, milli məsuliyyət isə ümumi varlıqla bağlılıqdır. Məncə, nə azad  yazıçılıq milli mənsubiyyətsiz, nə millət azad ruh və fikirsiz irəliləyə bilməz. Bunlar qoşa qanad kimi yorumlanmağı haqq edir. "Milli olmayan bəşəri ola bilməz" - Asif Atanın sözüdür. Yazıçının azad olması, onun köksüz olması deyil, əlbəttə. Əlbəttə, ədəbi azadlıq və milli məsuliyyət bir-birinə qarşı deyil, əksinə, bir-birini tamamlayan dəyərlərdir. Tarazlığı vicdan və səmimiyyət təmin edir.

 

-Bu sualım sizə bəlkə haşiyə kimi gələcək - yəqin yaradıcılığınıza, ideya-siyasi xəttinizə, başqa sözlə, ideoloji yönümünüzə görə tənqidlərlə də rastlaşırsınız - belə hallarda necə bir mövqe göstərirsiz, cavabınız nədən ibarət olur?

 

-Aha. İmzasına, səmimiyyətinə və fikri mövqeyinə sayğı duyduğum şəxslərin tənqidlərini nəzərə alıram, düşünürəm, bəzən də uhulət-suhulətlə cavab verirəm. Özümə muhatab bildiklərimlə fikir mübadiləsi mənim üçün də, onlar üçün də həm faydalı, həm də zəruri olur. Amma sözündə, mövqeyində ardıcıllıq olmayan, əsassız iddialarla ortaya çıxanlar - açığı,  məni nə intellektual, nə də insani baxımdan maraqlandırmır.

Bilirsiz, bizim özümüzə görə çevrəmiz, mühitimiz var; zaman-zaman elə olur ki, hansısa yazını, statusu paylaşanda artıq bilirik - "marallarım" harada olsalar da, bir azdan pırtdayıb çıxacaqlar. Hirs-hikkə, paxıllıq, qısqanclıq əsiri olanların bu halları onların çeçələ barmağının ucunca ağıllarını, yarımdəftərlik savadlarını, bir atımlıq "istedad"larını da sıfırlayır və "nə yuvanın quşu" olduqlarını hər halları ilə görə bilirik. Bəzən sadəcə sosial səbəblərlə və çox da əsassız inciyənlərin bu incikliyi guya "ədəbi tənqid" kimi qabartmağa çalışdığını müşahidə edirik. Bu isə artıq qərəz və şəxsi ambisiya məsələsi olub, acı gülüş doğurur.

Mən nə etdiyimi, hansı yolda olduğumu və bu yolun kimlərə nəyə görə rahatsızlıq yaratdığını bilirəm. Öz prinsipləri, duruşu, gələcək baxışı olan insanlar üçün bu cür bekara təzyiq cəhdləri təəccüblü deyil. Ən önəmlisi - şəxsi münasibət və ya münasibətsizlikləri ədəbi, ictimai müstəviyə daşımaq nəyə yarar? 

Mən həmişə səmimiyyətin, dürüst yanaşmanın tərəfindəyəm. Əgər tənqid sağlam və aydın məqsədlidirsə, o zaman mənim üçün dəyərlidir. Yox, əgər bu, sadəcə qaranlıqdan atılan daşlardırsa - onların hədəfi də, mənası da olmur. Yaramazlar öz yolsuzluqlarında olsun, biz də öz və düz yolumuzda! Əvvəl Allah!

 

-Aydındır. Əkbər bəy, mənə elə gəlir, yaradıcılığınızda zaman anlayışı həm poetik, həm fəlsəfi məna daşıyır. Sizcə, zaman sizi dəyişir, yoxsa siz zamanı?

 

-Zaman - həm içimizdə, həm çölümüzdə axan bir anlayışdır. Mən zamanı təkcə təqvimdə yox, həm də öz ruhumuzun halında, toplumun dəyişən mənzərəsində görürəm. Şair, yazıçı zamanın "ötəni" deyil, "duyanı" olmalıdır. Yəni şairin hünəri zamanın səsini eşidib onu ifadə etməsindədir. Bəzən zaman bizi dəyişir - çevrə, ictimai proseslər, yaşantılar və s... bəzən isə biz zamanın ruhunu dəyişməyə can atırıq. Məncə əldə qələm, könüldə sevda, ağılaltında təlatümlər varsa, şeir yazanda, esse qələmə alanda, məqalə işləyəndə bir növ zamanla dialoqa girmiş oluruq. Bəlkə, elin "gör, nə hala düşmüsən" deyimi də, Məmməd  Arazın "umdum nə verdi ki, küsdüm nə verə?" sualı,  Aşıq Veysəlin "Uzun, incə bir yoldayım" müəyyənliyi və hətta, Yunus Əmrənin "gəl, gör məni eşq neynədi?" ritorikası da o təlatümlərin, şimşək çaxışlarının, gurşadların məhsuludur... Yəqin ilin bütün fəsillərində haradasa, bir əli qələmli, könlü dolu, gözü yolda olan var ki, onuncun "Caddələrdə rüzgar" yoxdursa belə, yenə, "Lampada titəyən alov üşüyür"...

Uzun sözün qısası, yəni vurğuladığımız münasibət təkcə dəyişmə yox, həm də dönüş olsa gərək...

 

-Şeirdə "mən" çox vaxt "biz"ə çevrilir. Siz öz poeziyanızda daha çox fərdi bir ruhla danışırsınız, yoxsa ümummilli, kollektiv bir kimliklə?

 

-Yaxşı sualdır. Mənim şeirlərimdə "mən" bir insan olaraq var, amma bu "mən" sırf şəxsi eqo deyil, bir ruh halıdır - toplumun, ulusun, Türk dünyasının yaşadığı duyğu-düşüncənin qısa özətidir. "Mən" - o "biz"in içində bir nəfəsdir. Şeir dəftərdi yaşantı da, ümumi taleyüklü hisslər də var, təbii; amma ümumilikdə desək, mən şeirə ulusumun könlündəki sızıltını, alnındakı qırışı, gözündəki umud işığını gətirməyə çalışıram. Ona görə də bəzən bir sətirdə həm bir fərdin, həm bir toplumun dərdi yığılmış ola bilər. Bu, həm poetik məsuliyyətdir, həm də mənəvi borc...

 

-Sizcə, bir yazarın, özəlliklə də şairin daxili təkamülü onun dilinə necə sirayət etməlidir? Başqa sözlə, zamanla üslub dəyişməlidirmi, yoxsa qorunmalıdır?

 

-İç təkamül yazının təbii nəfəsidir. Şair, əgər yaşadıqları ilə dəyişmirsə, yazdıqları ilə də dəyişə bilməz. Amma dəyişmək dedikdə, bu kökdən qopmaq anlamında olmamalıdır. Mənə görə, üslub bir ağacsa, dəyişmək onun budaqlarının yeni səmtlərə uzanmasıdır, kökünün quruması deyil. Zamanla dil cilalanır, fikirlər dərinləşir, bəlkə səs tonu dəyişir - bu normaldır. Amma ruh eyni qalmalıdır. Üslub - təkcə texnika deyil, həm də şəxsiyyətin səslənmə formasıdır.

 

-Sizcə, insan ruhunda hansı anlar şeirə çevrilir? Həmin anlarda daxildə baş verən prosesləri necə izah edərdiniz?

 

-Ruhun susduğu, amma ürəyin danışmaq istədiyi anlar var - bax, şeir orda doğulur. Hər kəs yaşar, amma hər kəs yazmaz. Şair yaşadıqlarını duyğunun içindən süzüb sözə çevirən şəxsdir. Mənim üçün şeir bəzən bir baxışın altında cilvələnir, bəzən bir qoxunun içində, nə bilim, səssizlikdə, bir gecənin lap dərin yerində doğulur... An olur ki, bir söz, cümlə beynində işıq kimi yanır və hiss edirsən ki, artıq illa yazmalısan. Bu, təkcə estetik seçim deyil, bir növ varlığa borcdur. Hər bir şeir, əslində, yaşadığımız bir anın təntənəsidir - ya içdən gələn qırılma, ya da qalxma nöqtəsi - belə olunca da, nöqtə nöqtəlikdən çıxır, uzanır nida olur...

 

-Bir gün qələmi yerə qoymaq məqamı gəlsə, sizcə, hansı əlamət sizin buna hazır olduğunuzu göstərər?

 

-Ağır sualdır. Məncə, insan yazmağı dayandıranda yox, sözlə yaşaya bilməyəndə qələmi yerə qoyur. Yazı mənim üçün nəfəs kimidir - nəfəs almadığın an artıq başqa varlıq olursan. Əgər bir gün içimdən gələn söz məni oyatmasa, yazdıqlarıma, özümə inanmasam və ya hiss etsəm ki, artıq sözüm heç kimin ruhunu oxşamır, toxunuşu yoxdur - "deməli, artıq fərqli qərar verməyin vaxtıdır" deyərəm və o qərarı verərəm.

 

-Oxuculara Əkbər Qoşalını daha dərindən tanımaq üçün hansı şeiri və ya hansı yazını oxumağı tövsiyyə edərsiniz və niyə məhz onu?

 

-Doğrusu, bu, çətin sualdı... amma çətin olduğu qədər də maraqlıdır. 

Məncə, belə örnəklər ən azı ikirəqəmli ədədlər sayındadır. Bu an isə ağlıma gələn, "Karantin dövrünün üçüncü şeiri", yenə "Karantin dövrünün beşinci şeiri"dir. Poemaların isə hər birini fərqləndirsək, qüsur olmaz zənn edirəm: "Dərvişin nağılı", "Su pərisi" və "Çobanbayatı" - hər üçü haqqında mötəbər, sağlam fikirlərə bələdəm. - Onlar mənim həm poetik, həm də ruhani, mistik baxışlarımı ifadə edir. Bu şeirlərin, poemaların hər biri haqqında ən ümumi fikir "təbiət və tərbiyə" antitezisi odaqlıdır. 

Digər tərəfdən "Türk dünyasında ədəbiyyat... Ədəbiyyatda Türk dünyası..." adlı - Azərbaycan Yazıçılarının Qurultayına məruzəmi vurğulaya bilərəm - mötəbər rəylərə görə, burada həm aydın baxış, həm məsuliyyətli yanaşma, habelə yeni ideyalar vardır. 

Əlbəttə, yayınladığım, çap etdiyim yazıların hər biri mənimçün doğmadır, dəyərlidir; sizin bu, bir qədər gözlənilməz sualınız qarşısında yadıma düşənləri dedim. - Ən azı, adını çəkdiyim örnəklərlə həm duyğusal, həm də fikri baxışlarımı daha aydın çatdıra bildiyim qənaətindəyəm.

 

-Heç olmazsa, həmin iki şeiri bizimlə bölüşə bilərsinizmi?

 

-Əlbəttə. Sevə-sevə. Buyurun:

 

KARANTİN DÖVRÜNÜN ÜÇÜNCÜ ŞEİRİ

 

Duyğuma yenildim,

Düşündüm, daşındım.

Fikr etdim, zikr etdim,

Dərd açdım, danışdım...

 

Yeridim, yüyürdüm,

Dəyişdim... və artdım.

Taleyim, taleyim,

Səni mən yaratdım.

 

Nəyim var - ömürdü!..

Öz yaxam, öz əlim...

Hər sabah, hər sabah

Qiyamət günüdü,

Mən yenə,

mən yenə,

Hər günün adına

bir fidan dikəltdim...

 

KARANTİN DÖVRÜNÜN BEŞİNCİ ŞEİRİ

 

Bulaqlar, bulaqlar,

bol sulu bulaqlar,

Özünüz, özünüz su içmədiniz.

 

Ağaclar, ağaclar,

bar verən ağaclar,

Meyvə yemədiniz, yarpaq dərmədiz.

 

Ah, Günəş,

ah, Günəş, hələ sən,

hələ sən...

Səni nə isidər?

 

Çiçəklər, çiçəklər,

nə qoxlarsınız?

 

Yağışı üstünə yağmayan buludlar,

bəs sizi kim duyar,

bəs sizi kim ağlar?..

 

Bir də mən, bir də mən -

Ömrünü özünə çox görən...

 

Müsahubəni aldı: Səidə Ramazanova

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.06.2025)