İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Səttar Bəhlulzadə heç vaxt evlənməyib, tək-tənha ömür sürüb. Amma onun gizli sevdiyi bir qadın olub. Sevdiyi qızla birlikdə Moskvaya, Vasiliy İvanoviç Surikov adına Rəssamlıq İnstitutunda təhsil almağa gəliblər. Səttar Bəhlulzadə qızı nə qədər çox sevsə də, sevdiyi qız ona həmişə bir dost kimi yanaşıb.

Bir müddətdən sonra onun sevdiyi qız başqa birisi ilə ailə həyatı qurub, lakin çox keçməyib ki, onların birgə həyatı baş tutmayıb və ayrılmalı olublar. Amma yenə də onun yolu Səttarın yolu ilə birləşməyib.

Deyilənlərə görə, Səttarla həmin o gizlincə sevdiyi qızı birləşdirən iki cəhətdən biri onların hər ikisinin rəssam olması idisə, digər bir cəhət hər ikisinin mavi gözlü olmaları idi.

Səttar Bəhlulzadənin hamıdan gizli saxladığı məhəbbəti – Xalq Rəssamı, qrafika ustası Maral Rəhmanzadə olub…

Azərbaycan SSR xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadə 1909-cu il dekabr ayının 15-də Bakı yaxınlığındakı Əmircan (Xilə)  kəndində anadan olub. Səttarın anadan olduğu Əmircan kəndi çoxəsrlik mühafizəkar ənənləri ilə tanınan bir yer olub və burada kişilər əsasən tarla və bağlarda işləyiblər. Burada ailələr öz uşaqlarını rəsm məktəblərinə göndərməyiblər, rəsm çəkməyi uşaq hobbisi sayıblar. 1920-ci illərdə Azərbaycanda peşə məktəblərinin fəaliyyətə başlaması ilə bir çox rəssamlıq məktəbləri də işıq üzü görməyə başlayıb.

Beləliklə ailəsi onun həvəs və istedadına biganə qala bilməyərək 1927-ci ildə Azərbaycan Dövlət Peşə Rəssamlıq Məktəbinə göndərib. Buradakı tələbəlik illərində müəllimi, məşhur rəssam Əzim Əzimzadənin diqqətini çəkən Səttar onun baş rəssam olduğu "Kommunist" qəzetində müxtəlif mövzularda karikaturalar çəkmək təklifi alıb. Təklifi böyük məmnuniyyətlə qəbul edən gənc rəssam bu üslub onun üçün yeni olsa da, çəkdiyi rəsmlərlə yumorun və qroteskinin uğurlu bütövlüyünü əldə edə bilib.

Karikaturadakı bacarığını görən Əzim Əzimzadə ona təhsilini qrafika sahəsində davam ettirməyi tövsiyə edib. Onun tövsiyəsi ilə Səttar Bəhlulzadə 1933-cü ildə V. Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitunun qrafika fakültəsinə daxil olub. Burada o dövrün məşhur qrafika sənətçiləri V. A. Favorski, P. Y. Pavlinov, K. N. İstomin və L. A. Brunidən dərs alıb. 3-cü kursda olarkən müəllimi tanınan rəssam Q. M. Şaqal ona rəsm fakültəsinə keçməyi tövsiyə edib. Səttar heç tərəddüt etmədən bu təklifi qəbul edib və 3-cü kursdan təhsilini Şeqalın atelyesində davam etdirib.

Realist sənət ənənələrini dərindən mənimsəyən rəssamın hazırladığı "Qadın Model" (1939) və "Qaraçı qadın" (1939) etüdləri bu dəyişikliyin bəhrəsidir. Moskvada yaşadığı illərdə müəllimindən aldığı təhsillə yanaşı, onun məsləhəti ilə Tretyakov qalereyasında və Puşkin muzeyində yerli və xarici rəssamların əsərlərinin surətlərini çıxarıb. Görkəmli rəssam bu əsərlərin ona qazandırdıqlarını, xüsusən də bu araşdırmalar nəticəsində lirik rəsmlərə keçdiyini hər fürsətdə vurğulayıb. Bu müsbət təsir onun mənzərə janrındakı ilk əsərlərində (Qudyalçay vadisi (1953), Qızılbənövşəyə gedən yol (1953)) aydın görünür. Səttar Bəhlulzadə buraxılış işi kimi Babək hərəkatı mövzusunu seçib və 1939-cu ildə bu mövzuda araşdırma aparmaq məqsədilə Bakıya qayıdıb.

1940-cı ildə diplom işi kimi "Babək üsyanı" və "Bəzz qalasının müdafiəsi" tablolarını çəksə də, İkinci Dünya müharibəsi başladığına görə diplom işini müdafiə edə bilməyib. Hər iki əsər hal-hazırda Azərbaycan Dövlət İncəsənət muzeyində sərgilənməkdədir. Müharibədən sonra dəfələrlə müdafiə üçün Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutu tərəfindən çağırılsa da getməyib, səbəbini soruşanlara isə "diplomsuz rəssam olmur?" cavabını verib. Rəssam 1941-ci ildə SSRİ Sənətkarlar Birliyinə üzv seçilib. Müharibə illərində bir müddət təhsil aldığı Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində müəllim olaraq çalışsa da, müharibədən sonra buradakı işindən ayrılıb.

1945-ci ildə ərsəyə gətirdiyi Qubalı Fətəli xan və Xəttat Mirzə Təbrizi portretləri Azərbaycan İncəsənət Muzeyində saxlanılıb. Bəhlulzadə bildirib ki, Babək üsyanı tablosu müəllimləri tərəfindən bəyənilib və ona tarixi mövzularda çalışmağı tövsiyə ediblər. Lakin rəssam onların bu istəklərinə qarşılıq verməyib və mənzərə janrında əsərlər yaratmağa başlayıb. Bu dövrdə Bəhlulzadənin yaradıcılığında təbiət təsvirlərinə meyil getdikcə güclənib, o, mənzərə janrında daha bitkin əsərlər yaratmağa başlayıb.

"Mən ilham və natura ardınca Qogen kimi baş götürüb Taiti adasına getmirəm və bunu başqalarına da məsləhət görməzdim. Çünki doğma xalqın həyatı, Vətən torpağı əsl ilham mənbəyidir", - deyib böyük rəssamımız.

Təltif və mükafatları

- "Azərbaycan SSR xalq rəssamı" fəxri adı

- "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı

- Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı ("Azərbaycan mənzərələri" işlər silsiləsinə görə)

- 2 dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni

- "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı

Sərgilər

Sənətçinin qrafika əsərləri 1966-cı ildə Praqada, ölümündən sonra 1977-ci ildə Moskvada, Yalta (1978), Nyu-York (1994), İstanbul (1994), London (1995), Bonn (1996), Bakı (1999 və 2000), Daşkənd, Paris (2009) şəhərlərində sərgilənib. 1966-cı ilin yazında Praqadakı "U Rjeçitski" qalereyasında Bəhlulzadənin qrafika işlərindən ibarət fərdi sərgisi açıldı. Bu, sovet azərbaycanlı rəssamının xaricdə açılan ilk fərdi sərgisi olub. Fərdi sərgilərindən başqa S. Bəhlulzadənin əsərləri həm keçmiş sovet respublikalarının paytaxtlarında, həm də dünyanın bir çox şəhərlərində — Qahirə, Vyana, Berlin, Paris, Neapol, Monreal, Havana və b. şəhərlərdə keçirilən Azərbaycan təsviri sənəti, Azərbaycan rəngkarlığına həsr olunmuş sərgilərdə nümayiş olunub

Filmoqrafiya

1. Toğrul Nərimanbəyov 

2. Bu, Səttar Bəhlulzadədir

3. Üç hekayə

4. Səttar Bəhlulzadə

5. Sonuncu dərviş

Səttar Bəhlulzadənın həyatından bəzi anları diqqətinizə çatdırırıq:

-Səttar uşaqkən riyaziyyat fənnində xüsusilə diqqət çəkdiyindən, hər kəs onun gələcəkdə böyük riyaziyyatçı olacağını düşünüb. Qonşuluqda, yoldaşları arasında bu fəndən çətinə düşən uşaqlara köməklik etməkdə ad çıxardığından, onun rənglərə olan marağı hamıya ötəri hiss təsiri bağışlayıb.

-Səttar Bəhlulzadə dostu ilə trolleybusda söhbət edə-edə yol gedib. Dayanacaqlarınbirində trolleybusaminənbirqadınınyanındakı 2-3 yaşlı uşaqSəttarın üzünü görəndə qorxudanağlamağabaşlayıbvə heç cürsakitləşməkbilməyib. Səttarnövbətidayanacaqda, yarı yoldadostunuməcbureləyibki, ouşağınxətrinə trolleybusdandüşək...

-Səttarın özünəməxsus qəribə hərəkətləri olub. Günlərinin birində, gecə vaxtı dostu Bəxtiyar Vahabzadənin evinə qonaq gedib. Gec olsa da ona mürəbbəli çay süfrəsi açılıb. Süfrə arxasında əyləşən Səttar qəflətən barmağını mürəbbəyə batırıb yerdəki xalçanı qaldırıb və döşəmədə ceyranı andıran rəsm çəkib.

-Füzulini dəhşət çox sevib, ona vurğun olub. Bir dəfə, ad gününü qeyd edən Səttar başına yığışan yaxın adamları ilə yeyib-içdikdən, gülüb-danışdıqdan sonra o biri otağa keçib ordan xeyli şam gətirib. Sonra onların hamısını yandırıb masanın üzərinə, pəncərələrin qarşısına qoyub. Evin işıqlarını söndürüb belə bir təklif edib: "Gəlin ağır-ağır "Şəbi-hicranı" oxuyaq".

Otaqda olan hər kəs onunla birgə oxumağa başlayıb. Qaranlıq otaqda yanan şamların şöləsi, divarlarda əks olunan kölgələr və Səttarın üz-gözünə dağılan saçları, parlaq baxışları Füzulinin qəzəli ilə ahənglik yaradıb. Və həmin an bəlkə də elə Səttar bir neçə dəqiqəlik də olsa, Məcnuna çevrilib.

-Heç vaxt maddiyyat güdməyən, bir növ, təki-dünya həyat yaşayan birisi olubdur o. Yetmişinci illərin ortalarında “Ulduz” jurnalında rəsmlərinin çapından bir neçə aylıq qonarar yığılıb. Jurnaldan tez-tez ona zəng edib qonorarını almağa çağırırlarmış. Günlərin bir günü rəssam “Ulduz”un redaksiyasına gəlib və soruşub:

– Nə qədər qonorarım var?

Cavab veriblər:

– Min beş yüz manat.

Səttar Bəhlulzadə fikrə gedib və əlini cibinə atıb siqaret tapmayanda onun başına yığışan jurnalın əməkdaşlarına deyib:

– Mənim min beş yüz manatımı köçürdərsiniz yetimxanaların birinə. Ancaq üstümdə də pul yoxdur, gərək mənə bir qutu “Avrora” tapasız!

-Səttar Bəhlulzadə sufi həyatı keçirib, geyim-keçiminə qətiyyən fikir verməyib, həmişə nimdaş paltarda gəzib. Hətta əsgər şinelini də geyinməyi özünə ar bilməyib. Bir sözlə o, geyimə bəzək kimi yox, isti-soyuqdan qoruyan şey kimi baxıb. Bir dəfə rəssam elektrik qatarı ilə Əmircana gedərkən hava isti olduğundan beretini yanına, oturacağın üstünə atıb. Uzun yolda onu yuxu aparıb. Sənətkar ayılanda görüb ki, beretin içərisinə xeyli xırda pul atıblar. Görkəminə görə Səttar Bəhlulzadəni dilənçiyə oxşadıblarmış.

-Səttar Bəhlulzadə həyatda bir çox acılara, ağrılara sinə gərib, dərd-sərini çox adamla bölüşmədiyindən yaxınları onun xəstəliyindən çox gec xəbər tutublar. Həm də bu xəstəlik elə bir vaxtda onun yaxasından yapışıb ki, o, qayğıdan, diqqətdən də kənarda qalıb. Onun sənəti və şəxsiyyəti ilə ondan da qat-qat aşağı səviyyədə olan rəssamla davrandıqları kimi davranıblar. Belə diqqətsizliyi hiss etdikdə o, Əmircandakı evlərinə çəkilib, günlərlə oradan çıxmayıb. Yaxın dostlarından biri onun bu halını görüb çox pis olub və onun üz-gözündən öpüb leçkomissiyaya aparmaq üçün dilə tutub. O, isə ağlayıb deyib ki, onlar adam deyillər, məndən soruşurlar ki, niyə evlənmirsən?

-1973-cü ilin avqustunda Sabunçuda yerləşən xəstəxanaların birinin yoluxucu xəstəlikləri üzrə şöbəsinə yerləşdirib, sarılıq xəstəliyi diaqnozunu qoyublar. Dostları hər gün ona gül, meyvə aparıblar. Otuz doqquz dərəcə qızdırması olmasına baxmayaraq o, həmin güllərin və meyvələrin şəkillərini çəkib divarlara yapışdırıb.

-Əməliyyat olunsa da, Səttar Bəhlulzadənin vəziyyəti düzəlməyib. O, 1974-cü ilin yağışlı oktyabr ayının 15-də gözlərini əbədi olaraq yumub. Fəxri xiyabanda dəfn olunmasına icazə verilməyən cənazə rəssamın öz vəsiyyətinə uyğun olaraq, Əmircan kəndində anasının yanında torpağa tapşırılıb.

Halbuki, Fəxri Xiyabana məhz elə o layiq idi.

Allah rəhmət eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)