Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri,yazıçı. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Şeir yazılı sözün ən saf, ən yığcam və eyni zamanda ən dərin ifadə formalarından biridir. O, çox vaxt tək oxunur, səssiz dinlənir, daxildə hiss olunur. Səhnə isə əksinə, ictimai məkandır; səsin, bədənin, işığın və hərəkətin bir araya gəldiyi canlı bir aləmdir. Bu iki fərqli ifadə müstəvisi — şeir və səhnə — tarix boyu bir-birinə toxunmuş, bəzən ayrılmış, bəzən isə eyni nəfəsdə birləşmişdir. “Şeirdən səhnəyə” gedən yol, əslində, sözün kağızdan çıxaraq canlı bir varlığa çevrilməsi prosesidir.
Şeirin mahiyyəti və onun səhnə potensialı
Şeir ilk baxışdan səhnəyə “uyğunsuz” görünə bilər. Çünki şeir çox vaxt daxili monoloqdur, ritmi oxucunun nəfəsinə bağlıdır, pauzaları şəxsi hisslərlə ölçülür. Lakin məhz bu xüsusiyyətlər şeiri səhnə üçün cəlbedici edir. Şeir metaforadır, obrazdır, simvoldur. Səhnə isə metaforanı görünən, eşidilən və hiss edilən formaya salmaq gücünə malikdir.
Şeir səhnəyə daşındıqda artıq təkcə oxunan mətn deyil, ifa olunan hadisə olur. Burada söz aktyorun səsi ilə, bədən dili ilə, baxışı ilə yeni qatlar qazanır. Eyni şeir fərqli aktyorların ifasında tamamilə başqa emosional çalarlar yarada bilər. Bu da şeirin səhnədəki çoxmənalılıq potensialını göstərir.
Tarixi baxış: Şeir və teatrın ortaq yaddaşı
Əslində şeir və səhnə bir-birinə yad deyil. Qədim dövrlərdə poetik mətnlər mərasimlərin, ayinlərin, kollektiv toplanışların əsas hissəsi olub. Antik Yunanıstanda tragediyalar şeir formasında yazılırdı. Xorun ritmik danışığı, qəhrəmanların poetik monoloqları teatrın əsas dayağı idi. Şərq mədəniyyətində isə dastanlar, qəzəllər və epik şeirlər çox vaxt şifahi şəkildə, tamaşa elementləri ilə təqdim olunurdu.
Azərbaycan mədəniyyətində də bu xətt aydın görünür. Aşıq sənəti — saz, söz və ifanın vəhdəti — şeirin səhnə ilə təbii qovuşmasının ən canlı nümunəsidir. Aşıq yalnız oxumur, o, danışır, canlandırır, obraz yaradır. Bu baxımdan “şeirdən səhnəyə” keçid bizim mədəni yaddaşımız üçün yad proses deyil, əksinə, köklü bir ənənənin müasir davamıdır.
Dramaturji çevrilmə: Şeir necə səhnə mətninə çevrilir?
Şeirin səhnəyə uyğunlaşdırılması sadəcə mətni ucadan oxumaq deyil. Bu, ciddi dramaturji yanaşma tələb edir. Bir şeir ya bütöv bir tamaşanın ideya mərkəzinə çevrilə bilər, ya da bir neçə şeir ardıcıl şəkildə dramaturji xətt üzrə birləşdirilə bilər. Burada əsas məsələ şeirin ruhunu qorumaqdır.
Dramaturq və ya rejissor şeiri “izah etməyə” çalışmamalıdır. Çünki şeir izah edildikdə sehrini itirir. Əvəzində şeirin yaratdığı atmosfer, duyğu və suallar səhnə dili ilə ifadə olunmalıdır. Bəzən bir misra uzun səssizliklə, bir işıq dəyişməsi ilə və ya sadə bir hərəkətlə daha təsirli ola bilər.
Aktyor və şeir: Sözlə münasibət
Şeir əsasında qurulan səhnə işlərində aktyorun rolu xüsusilə həssasdır. Aktyor burada obrazdan çox “səs daşıyıcısı” və “emosiya ötürücüsü” funksiyasını yerinə yetirir. Şeiri səhnədə söyləmək üçün onu əvvəlcə daxilən qəbul etmək, yaşamaq lazımdır. Mexaniki oxunuş tamaşaçı ilə bağ qura bilməz.
Aktyor şeiri danışmır, onu nəfəsi ilə formalaşdırır. Pauzalar, vurğular, baxışlar şeirin mətnində yazılmayan, amma hiss edilən qatları üzə çıxarır. Bu prosesdə aktyorla şeir arasında xüsusi bir dialoq yaranır. Bəzən aktyor şeiri “oynamır”, sadəcə onun içində dayanır.
Rejissor baxışı: Görünməyəni görünən etmək
Rejissor üçün şeir əsasında tamaşa qurmaq həm azadlıq, həm də məsuliyyətdir. Azadlıq ona görə ki, şeir açıq süjet tələb etmir; məsuliyyətdir ona görə ki, hər vizual həll şeirin mənasına təsir göstərə bilər. Rejissorun əsas vəzifəsi şeiri vizuallaşdırmaq yox, onun üçün uyğun bir səhnə mühiti yaratmaqdır.
Minimalist yanaşmalar şeir tamaşalarında tez-tez üstünlük təşkil edir. Çünki artıq dekorasiya və hərəkət sözün önünə keçə bilər. Bəzən boş səhnə, bir stul və bir işıq şeirin təsirini daha da gücləndirir. Burada səhnə “danışmır”, dinləyir.
Musiqi, ritm və sükut
Şeir ritmdir. Ona görə də səhnə quruluşunda musiqi və səs mühüm rol oynayır. Lakin musiqi şeiri müşayiət etməməli, onunla yarışmamalıdır. Bəzən musiqinin olmaması — sükut — ən güclü dramaturji alətə çevrilir. Şeirin bitdiyi anda yaranan sükut tamaşaçının düşünməsinə imkan verir.
Canlı musiqi, xüsusən milli çalarlar daşıyan melodiyalar, şeir tamaşalarında kollektiv yaddaşı oyada bilər. Bu, açıq mesaj vermədən, sadəcə hiss vasitəsilə mədəni bağlılıq yaradır.
Müasir səhnədə şeir: Gənclər və yeni formalar
Bu gün gənc teatr mühitində şeirə maraq yenidən artmaqdadır. Performans, mono-tamaşa, poetik teatr kimi formalar şeiri müasir səhnəyə yaxınlaşdırır. Sosial problemlər, dil məsələləri, kimlik axtarışı kimi mövzular şeir vasitəsilə daha yumşaq, amma təsirli şəkildə təqdim olunur.
Şeir səhnədə təbliğat alətinə çevrilmədikdə, tamaşaçı onu daha səmimi qəbul edir. Burada söz birbaşa deyil, dolayı yolla təsir edir. Anlayanın anlayacağı, hiss edənin hiss edəcəyi bir dil formalaşır.
Söz yaşayırsa, səhnə də yaşayır
“Şeirdən səhnəyə” yol sadə bir adaptasiya prosesi deyil. Bu, sözün zaman və məkan dəyişərək yenidən doğulmasıdır. Şeir səhnəyə çıxanda öz mahiyyətini itirmir, əksinə, yeni bir nəfəs qazanır. Tamaşaçı isə bu prosesin şahidi deyil, iştirakçısına çevrilir.
Səhnə şeiri ucaltmır, şeir səhnəni bəzəmir. Onlar bir-birini tamamladıqda sənət yaranır. Və sənət, ən yaxşı halda, səssiz şəkildə insanın yaddaşında qalır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.12.2025)
