Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu məqalə insanın qadağan olunmuşa niyə çəkildiyini sadə dillə, amma dərin məntiq üzərindən izah edir. Burada məqsəd psixologiyanı çətin terminlərlə nümayiş etdirmək deyil; insan davranışının kökünü, tarix boyu təkrar olunan nümunələrlə açmaqdır. Qadağan olunmuşa meyl nə müasir zəiflikdir, nə də fərdi problem. Bu, insan şüurunun ən köhnə reflekslərindən biridir.

İnsan beyni qadağan olunanı avtomatik olaraq fərqli kateqoriyaya salır. Çünki qadağa neytral məlumat deyil, emosional yüklü siqnaldır. “Olmaz” deyilən yerdə beyin təhlükə ilə yanaşı marağı da işə salır. Bu iki hiss birlikdə işlədiyi üçün qadağan olunan obyekt daha güclü iz buraxır.

Tarixə baxdıqda bu mexanizmin ilk izlərini miflərdə görürük. Adəm və Həvva hekayəsi bunun ən sadə və universal nümunəsidir. Cənnətdə hər şey mövcuddur, aclıq, təhlükə, yoxsulluq yoxdur. Amma bir ağac qadağandır. Psixoloji baxımdan bu qadağa diqqəti bütün bolluqdan çəkib tək bir nöqtəyə yönəldir. İnsan beyni məhz bu nöqtədə sual verir: “Niyə?” Cavab olmadıqca cazibə artır.

Antik Yunan mədəniyyətində qadağa və cazibə əlaqəsi daha açıq simvollarla göstərilir. Prometey tanrıların qadağan etdiyi odu insanlara verəndə cəzalandırılır. Burada od sadəcə istilik deyil, düşünmək, bilmək və inkişaf etmək haqqıdır. Yəni qadağan olunmuş şey birbaşa azadlıqla əlaqələndirilir. Bu mif göstərir ki, insan tarix boyu qadağanı həmişə məhdudiyyət yox, aşılması lazım olan sərhəd kimi görüb.

Qədim Romada da oxşar nümunələr var. Senat tərəfindən qadağan edilən kitablar və fikirlər gizli şəkildə daha sürətlə yayılırdı. Qadağa həmin ideyaları zəiflətmir, əksinə, onlara “təhlükəli həqiqət” statusu verirdi. İnsanlar məzmunu deyil, qadağaya qarşı çıxma hissini yaşayırdılar.

Orta əsrlərdə kilsənin sərt nəzarəti bu psixologiyanı daha da gücləndirdi. Oxunması qadağan edilən kitablar, ifadəsi günah sayılan fikirlər gizli dairələrdə dolaşırdı. Qadağa ideyanı öldürmürdü; onu daha cazibədar edirdi. Çünki qadağa olan yerdə risk var idi, risk isə insanı canlı hiss etdirirdi.

Bu mexanizm fərdi səviyyədə isə uşaqlıqdan formalaşır. Uşaq ilk dəfə izahsız “olmaz”la qarşılaşanda bunu təhlükə yox, sirr kimi qəbul edir. Beyin səbəbi bilmədiyi üçün özü ssenari qurur. Bu ssenarilər çox vaxt reallıqdan daha cazibədar olur. Beləliklə, qadağa xəyal gücü ilə birləşir.

Uşaq üçün qadağan olunan şey tədricən güc simvoluna çevrilir. Çünki qadağanı qoyan fiqur güclüdür. Deməli, qadağan edilən də güclü olmalıdır. Bu assosiasiya şüuraltına yazılır və insan böyüdükdən sonra da dəyişmir, sadəcə obyektlər dəyişir.

Yetkinlik dövründə qadağalar valideyndən cəmiyyətə keçir. Artıq “olmaz”ı ailə, ənənə, din, sosial norma və insanın öz daxili səsi deyir. Bu mərhələdə qadağan olunmuşa yönəlmək çox vaxt obyektə yox, öz iradəsini sübut etməyə xidmət edir. İnsan bəzən seçim etdiyini hiss etmək üçün qadağanı pozur.

Tarix boyu qadağan edilmiş münasibətlər daha güclü emosional bağlar yaradıb. Çünki bu münasibətlərdə qorxu, risk və itirmə ehtimalı var. Bu hisslər beyində sevgi ilə qarışır və insan bunu “daha dərin bağ” kimi qavrayır. Əslində isə dərinlik çox vaxt riskin yaratdığı emosional yüksəlişdir.

Burada daxili boşluq anlayışı ön plana çıxır. Sevgi, qəbul və təhlükəsizlik ehtiyacı qarşılanmayan insan üçün qadağan olunmuş davranış ani doluluq hissi yaradır. Bu hiss uzun sürmür, amma güclüdür. Beyin bu gücü yadda saxlayır və təkrar axtarır.

Qadağan olunmuşa meylin kimliklə də birbaşa əlaqəsi var. İnsan bəzən qadağan ediləni seçərək özünü başqalarından ayırır. Çünki icazə verilən yollar kütləvidir, qadağan olunan yol isə fərdi görünür. Bu, “mən fərqliyəm” hissini gücləndirir.

Ən təhlükəli məqam isə budur: insan bəzən qadağan olunmuşu sevdiyini düşünür, amma əslində sevdiyi şey qadağanın yaratdığı emosional intensivlikdir. Qadağa aradan qalxanda cazibə də itir. Bu zaman insan özünü aldadılmış hiss edir, amma səbəbi anlamır.

Müasir dövrdə qadağalar dəyişib, mexanizm isə eyni qalıb. Sosial mediada gizli, qadağan, hamı bilməsin kimi təqdim olunan məzmunlar daha sürətlə yayılır. Bu, insan psixikasının minilliklərdir dəyişməyən reaksiyasıdır.

Tarixdən əlavə konkret nümunələr

Renessans dövründə anatomiya üzərində aparılan tədqiqatlar qadağan edildiyi halda sənətkarlar insan bədənini gizli şəkildə öyrənməyə davam edirdilər. Leonardo da Vinçinin gizli disseksiyaları bunun açıq nümunəsidir. Qadağa marağı söndürmədi, onu daha sistemli və məqsədli hala gətirdi.

Avtoritar rejimlərdə yasaqlanan mahnılar və şeirlər kütlə arasında daha sürətlə yayılır. Çünki bu əsərlər sadəcə sənət nümunəsi deyil, müqavimət rəmzinə çevrilir. İnsanlar məzmunu yox, qadağaya qarşı durma hissini yaşayırlar.

Sosial təbəqələrarası və ya ailə tərəfindən qadağan edilən münasibətlər tarix boyu daha dramatik və intensiv yaşanıb. Romeo və Cülyetta narrativi bu mexanizmin klassik simvoludur. Burada sevginin gücü, çox vaxt riskin yaratdığı emosional sıxlıqdan qaynaqlanır.

Bioloji tərəf

Qadağa riski artırır. Risk isə beyində həyəcanla bağlı reaksiyaları gücləndirir. Bu vəziyyət diqqəti kəskinləşdirir və xatirəni möhkəmləndirir. Ona görə də qadağanla yaşanan təcrübələr daha unudulmaz olur və insan tərəfindən “daha real”, “daha dərin” kimi qiymətləndirilir.

Qadın psixikasında qadağan olunmuşa meyl

Qadın psixikasında qadağan olunmuşa meyl çox vaxt yanlış şəkildə emosional zəiflik kimi izah edilir. Halbuki bu meylin kökündə zəiflik yox, tarixi və sosial təzyiqlərə uyğunlaşma dayanır. Minilliklər boyu qadının istəyi nəzarət altında saxlanılıb və çox vaxt başqaları tərəfindən müəyyən edilib. Bu səbəbdən qadağan olunmuş şey qadın üçün sadəcə obyekt deyil, öz istəyi üzərində söz haqqıdır.

Qadınlara tarixən “istəmək” deyil, “uyğun olmaq” öyrədilib. Bu səbəbdən açıq və icazəli seçimlər çox vaxt qadının daxili ehtiyaclarını əks etdirməyib. Qadağan olunan isə daha çox ona məxsus kimi hiss olunub.

Münasibətlər kontekstində qadağan olunmuş bağ qadına həm risk, həm də seçilmə hissi verir. Bu vəziyyət emosional intensivlik yaradır və çox vaxt dərinlik kimi qavranılır. Əslində isə bu dərinlik təhlükəsizliklə ehtirasın eyni anda yaşanmasından doğur.

Qadağa aradan qalxdıqda və münasibət adi hala çevrildikdə cazibənin azalması da buradan qaynaqlanır. Qadın bu nöqtədə sevdiyi şeyin insan yox, hiss olduğunu fərq etməyə başlayır.

Son söz

Bu məqalə qadağan olunmuşa meyli nə romantikləşdirir, nə də patologiyalaşdırır. Qadağan cazibə yaradır, çünki insan azadlıq istəyir. İnsan riskə yönəlir, çünki hiss etmək istəyir. İnsan qadağanı pozur, çünki öz həyatının subyekti olmaq ehtiyacı var.

Qadağan olunmuşa meyl səhv yol deyil. Bu, insanın azadlığa gedən yolu harada axtardığını göstərən daxili işarədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.12.2025)