Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Anara sual verirlər: “Bu gün yazsaydınız, Təhminəni yenə öldürərdinizmi?”

Cavab isə qəribə bir sakitliklə gəlir: “Onu mən yox, insanlar öldürdü.”

Bu cümlə nə özünühaqqlandırmadır, nə də müəllifdən yayınma. Bu, ədəbiyyatın ən ağır funksiyalarından biridir — güzgü tutmaq. Çünki bəzən insanın ölümündə bıçaq olmur, güllə olmur, cinayət olmur. Amma ölüm var. Və o ölüm illərlə davam edən baxışların, sözlərin, susqunluqların nəticəsi olur.

Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” əsəri sevgi hekayəsi kimi oxunsa da, əslində bu mətn bir qadının cəmiyyət daxilində boğulmasının hekayəsidir. Burada sevgi əsas mövzu deyil, sadəcə vasitədir. Əsas məsələ qadının özünə aid olmaq cəhdinin hansı aqibətlə nəticələndiyidir.

Beşmərtəbəli binada altıncı mərtəbə yoxdur. Bu, sadə memarlıq detalı kimi görünə bilər. Amma Təhminənin məhz həmin mərtəbədə yaşaması onun cəmiyyətdəki yerini dəqiqliklə ifadə edir. O, sistemin qəbul etdiyi mərtəbələrdən birində deyil. O, normadan kənardadır. Və cəmiyyət normadan kənarda olanı ya içəri çəkir, ya da kənardan silir. Təhminə isə nə tam uyğunlaşır, nə də geri çəkilir.

Təhminənin faciəsi sevməsi deyil. Onun faciəsi sevdiyini gizlətməməsidir. O, qadın olmağı günah kimi daşımır. İstədiyini deməkdən, seçməkdən, hisslərini ifadə etməkdən çəkinmir. O, susmur. Patriarxal düşüncə üçün isə susmayan qadın təhlükədir. Çünki susmayan qadın idarə olunmur. İdarə olunmayan qadın isə sistem üçün riskdir.

Cəmiyyət bu riski sevmir. Ona görə də belə qadınları tək qoyur. Əvvəl adını çıxarır, sonra müdafiəsiz buraxır, ən sonda isə taleyini labüd göstərir. Təhminənin ölümü ani hadisə deyil. O, mərhələli şəkildə öldürülür. Hər qeybət, hər “ayıbdır” sözü, hər yarımçıq münasibət bu ölümün bir addımıdır.

Zaur obrazı bu faciənin ən tanış tərəfidir. O, Təhminəni öldürən deyil. Amma onu yaşadan da deyil. Sevir, amma cəsarət etmir. Anlayır, amma tərəf tutmur. Onun seçimi Təhminə yox, öz rahatlığıdır. Və məhz bu seçim əsəri faciəyə çevirir. Çünki Zaur pis adam deyil. O, sadəcə qorxaqdır. Anar isə bu qorxaqlığı açıq şəkildə ifşa edir.

Əsərdə ən ağır cəza nifrət deyil, laqeydlikdir. Çünki nifrət açıqdır, onunla mübarizə aparmaq olar. Amma laqeydlik səssizdir. O, insanı tədricən tükəndirir. Təhminə də məhz bu səssiz mühitdə tənha qalır.

“Onu mən yox, insanlar öldürdü” cümləsi ilə Anar məsuliyyəti süjetdən çıxarıb oxucunun üzərinə qoyur. Bu, oxucunu rahat buraxmayan bir mövqedir. Çünki burada günahkar təkcə obrazlar deyil. Günahkar onları yaradan düşüncədir. Qadının azadlığını təhlükə sayan, sevginin açıq yaşanmasını ayıb hesab edən, susqunluğu fəzilət kimi təqdim edən düşüncə.

Bu esse ittiham aktı deyil. Bu, düşünməyə məcbur edən çağırışdır. Çünki Təhminə ədəbiyyatda ölsə də, həyatda onun bənzərləri yaşayır. Və əsas sual hələ də cavabsızdır:

Əgər Təhminə bu gün yaşasaydı, biz onu yaşada bilərdikmi, yoxsa yenə də altıncı mərtəbədə tək buraxardıq?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2025)