Rəqsanə Babayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Hər dəfə şəhərin gurultusu içimdəki sükutu üstələyəndə qəribə bir hiss keçirirəm: sanki dünya bir anlıq öz ritmini itirir və hər kəs fərqinə varmadan tələsdiyi istiqamətin təsirindən yavaşca uzaqlaşır. Avtobusların dayanacaqlardan çıxan hənirtisi, insanların bir-birinə dəyən addımlarının səsi, köşə başlarında satıcıların lal sükuta qarışan hayqırtısı — hamısı bir anda mənasız bir fon kimi dağılır və yerini daha sakit, daha köklü, daha dərin bir səsə verir. Bu səs mənim içimdən gəlir. Sözün kökündən, yaddaşın dibindən, uşaq vaxtı eşitdiyim nənə nağıllarının ahəngindən, hətta çoxlarının görmədiyi o görünməz milli yaddaş qatından gəlir.
Bəzən düşünürəm: niyə sükut bizi belə çəkir? Niyə insan sözün ən güclü halını çox zaman susanda tapır? Axı söz bizə verilən ən böyük mirasdır. Sözü qorumuşuq, sözü böyütmüşük, bəzən də sözün arxasında özümüzü gizlətmişik. Amma nə qədər gizlətməyə çalışsaq da, söz heç vaxt olduğundan kiçik görünmür — o, həmişə öz gücünü tapır, öz yolunu açır.
Bu esseni yazarkən yenə o sükut gəlir qapımı döyür. O sükutun içində gizlənmiş saysız sözlər mənə baxır. Hər biri danışmaq istəyir, amma tələsmədən, sanki mənimlə söhbətə hazırlaşır. Çünki sözün bir tələbi var: onu tələsmədən, ehya edirmiş kimi dinləmək. Bir xalqın yaddaşını yaşadan da elə bu dinləmə qabiliyyətidir.
Sözün yaddaşdakı izi
Bir xalqın sözə verdiyi qiymət onun mədəniyyətində gizlənir. Bəzən bir mahnıda, bəzən bir atalar sözündə, bəzən bir şairin misrasında. Söz, təkcə bir ifadə vasitəsi deyil; söz içində tarix daşıyır, kədər daşıyır, sevinç daşıyır, üstündən əsrlər keçsə belə itməyən yaddaş işığı daşıyır. Elə buna görədir ki, mən hər dəfə bir yazı üzərində çalışanda hiss edirəm: yazdığım sətirlər yalnız mənim deyil, həm də mənə qədər gəlmiş minlərlə nəsli təmsil edir.
Sözə bu qədər dəyər verən xalq bəzən üsyanını da, sevincini də, minnətdarlığını da birbaşa demək əvəzinə davranışına, baxışına, işarəsinə yükləyər. Bizim mədəniyyətin ən maraqlı cəhətlərindən biri də budur: Söz çox ağır gələndə onu susmaqla deyərik, ya da yarımçıq bir cümlə ilə başqasının zehnində tamamlayarıq.
Bəlkə də buna görədir ki, yazı yazmaq mənim üçün təkcə sənət deyil, həm də məsuliyyətdir. Hər dəfə qələm götürəndə düşünürəm: bu sətirlər həm də kiminsə ruhuna toxunacaq, kiminsə içindəki yuxulu duyğunu oyadacaq. Və ən əsası — bu sözlər zaman keçsə də öz dəyərini itirməyəcək bir iz buraxmalıdır.
Sənətin görünməz tərəfi: deyilməyənlər
Sənətin ən möhtəşəm tərəfi onun görünməyən qatıdır. Kətanın ağ boşluğunda gizlənən rəng, musiqinin notlar arasında gizlənən nəfəsi, filmin kadrlarındakı işıq dəyişikliyi, teatrın səhnəsində bir aktyorun o an heç nə demədən etdiyi pauza… Bütün bunlar sənətin sükutla danışan tərəfidir.
Mənim üçün yazıda da eyni məqam var. Hər cümlə özündən əvvəlki və sonrakı sözlərlə bir harmoniya yaradır, amma ən güclü təsir bəzən yazılmayan yerdə gizlənir. Bir esse yalnız göstərdiyi ilə deyil, göstərmədiyi ilə də danışır. Yazar sözün nəyini yazacağını bilirsə, bir o qədər də nəyini susacağını bilməlidir.
Bəzən elə olur ki, bir fikri açıq demək istəmirəm. Çünki bəzi həqiqətləri insan sükutla daha yaxşı anlayır. Söz nə qədər incə, nə qədər ölçülü-biçili deyilsə, düşüncələr də bir o qədər azad şəkildə qarşıdakının ruhuna yol tapır. Bizim mədəni jurnalistika ənənəmiz də bir qədər bu üzərində qurulub: sətirlərin arasında verilən mesaj hər zaman daha təsirli olur.
Bu incəlik həm də cəmiyyət içindəki ahəngi qorumağın yoludur. Bir xalq daim öz sözünə sahib çıxmaqla yanaşı, həm də onu zərifliklə ifadə etməyin yolunu tapır. Mən də bu ənənənin içində böyümüş biri olaraq sözün gücünü ölçülü şəkildə çatdırmağın dəyərini yaxşı anlayıram.
Sözün dövlətlə bağlanan tərəfi: incə, lakin möhkəm bir iradə
Bəzən düşünürəm, bir xalqın varlığını qoruması təkcə dilində, mədəniyyətində, mahnılarında deyil — həm də öz sözünə sahib çıxmaq iradəsində gizlidir. Tarixin müxtəlif dönəmlərində bu iradə həm sənət adamlarının, həm də sadə insanların çiyinlərində daşınıb. Və bu gün də elədir: incə, sezdirilən, amma sarsılmaz bir dayaq hissi var içimizdə.
Mən bunu yazılarıma daşıyanda açıq bir şüar kimi təqdim etmirəm. Çünki inanıram: bir dəyər ən güclü təsiri onu zorla demədən göstərməklə yaradır. Əgər yazının içində milli kimliyə hörmət varsa, tarixi yaddaşa bağlılıq varsa, bu artıq öz-özünə danışır. Bunu ayrıca qışqırmağa ehtiyac olmur.
Təcrübə göstərir ki, cəmiyyətə ən böyük dəstək hər kəsin öz işini vicdanla görməsidir. Bir jurnalistin, bir dramaturqun, bir sənət adamının borcu isə sözün gücünü qorumaqdır. Əgər sözün içi boşalırsa, xalqın yaddaşı da solur. Ona görə də mən hər essedə, hər məqalədə bu yaddaşı yaşatmağa çalışıram — açıq göstərmədən, amma hiss etdirərək. Bu, həm sənət etikasıdır, həm də milli borcumuz.
Gəncliyin biganəliyi və unutduğumuz dəyərlər
Məni ən çox narahat edən mövzulardan biri də gənclərin sözə münasibətidir. Bu çağın sürəti, texnologiyanın gücü, informasiya bolluğu gənclərin çoxunu səthin üzərində saxlayır. Onlar çox oxuyur, çox görür, çox eşidir, amma az dayanıb düşünürlər. Sözə toxunmaq üçün isə düşünmək şərtdir.
Bəzən auditoriyalarda gənclərlə söhbət edəndə görürəm ki, çoxu bir cümlənin dərinliyinə enməkdən çəkinir. Onlar üçün hər şey tez və aydın olmalıdır. Halbuki sənət heç vaxt tələsən adamı sevməyib. Söz də elə.
Bundan sonra sual yaranır: bu sürət içində yaddaş necə qorunacaq? Bir xalqın dilinə, mədəniyyətinə, ənənəsinə bağlılığı necə davam edəcək?
Cavab, məncə, yenə sözün içindədir. Əgər biz yaratdıqlarımızda səmimiyyəti, incəliyi, dərinliyi yaşatsaq, gənclik də bundan təsirlənəcək. Çünki insan ruhu həmişə gözəlin arxasınca gedir. Sadəcə bəzən ona yol göstərmək lazımdır — zorla yox, nümunə ilə.
Yazmaq nədir? Bir nəfəs, bir dua, bir yaddaş
Bəzən məndən soruşurlar: “Bu qədər yazırsan, sənə nə verir?” Bu sualın cavabı mənim üçün çoxdan hazırdır. Yazmasam, nəfəsim daralar. Yazmasam, gördüklərim içimdə ağırlaşar və zamanla mənasını itirər. Yazmaq mənim üçün həm də bir dua kimidir — sükutun içində Qurulan bir minnətdarlıq.
Hər esse mənim üçün yeni bir yol, yeni bir tapıntı, yeni bir nəfəsdir. Bəzən yazı bitəndə elə olur ki, sanki mən yox, yazı məni yazıb. Çünki insan bəzən qələminin ardınca gedir, söz onu aparır. Və bu yolun sonu adətən insanın özünə qayıtması olur.
Yazı yazmaq həm də yaddaş yaratmaqdır. İnsan oxuduğunu unuda bilər, amma hiss etdiyini heç vaxt unutmaz. Mən də oxucunun ruhuna toxunmağı, ona düşündürməyi, bir anlıq olsa belə dayandırıb sükutun içində öz səsini dinlətməyi qarşıma məqsəd qoymuşam.
Sözün gələcəyə qalan tərəfi
Düşünürəm ki, insanın həyatında ən qiymətli olan şeylərdən biri, arxasında buraxdığı izdir. Bu iz bir kitab ola bilər, bir tamaşa, bir esse, bir film, bir fikir, hətta həyatda heç kimin bilmədiyi bir yaxşılıq da ola bilər. Əsas olan odur ki, insan öz varlığını bir izə çevirə bilsin.
Söz də belədir. Bu gün yazılmış bir essenin sabah harada kimə çatacağını heç kim bilmir. Bəlkə bir gəncin həyatında dönüş nöqtəsi olacaq, bəlkə birinin qəlbində uzun müddət narahat etdiyi sualı işıqlandıracaq. Bəlkə də sadəcə birinin gününü yaxşılaşdıracaq. Amma bunların hamısı dəyərli və yetərlidir.
Söz, bir xalqın yaddaşını gələcəyə daşıyan ən güclü vasitədir. Tarix dəyişir, sistemlər dəyişir, amma söz öz mahiyyətini qoruyur. Bu gün yazdığımız hər sətir sabahın işığına çevrilə bilər.
Sözün içindəki sükut, sükutun içindəki xalq
Ətrafda nə qədər səs-küy olsa da, mən hər zaman sükutun içində gizlənən sözə qulaq asmağa çalışıram. Çünki bilirəm ki, ən böyük həqiqətlər oradadır. Bir xalqın yaddaşı, bir sənətçinin iç axtarışı, bir cəmiyyətin incə duyarlılığı — hamısı susan sözün içində gizlənib.
Və mən yazmağa davam etdikcə anlayıram: söz yalnız ifadə deyil, həm də qoruma, yaşatma, dayaq olma formasıdır. Hər sətir bir işıqdır; kim harada onu görəcəksə, orada da yanacaq.
Və mən inanmaq istəyirəm ki, söz işıqdırsa, yol heç vaxt qaranlıq qalmaz.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(01.12.2025)
