İmran Verdiyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ni (II cild, 2006) vərəqləyərkən təsadüfən 398-ci səhifədə “hovur” sözü ilə “rastlaşdım”. Həmin an uşaq vaxtı dəcəllik edəndə nənəmin dediyi “A bala, bir hovur dincəl də” sözləri (cümləsi) yadıma düşdü.   

“Hovur”un an, az müddət və ya az vaxt mənasını daşıdığını bilirdim. Amma yenə də marağım güc gəldi. Kiçicik bir araşdırma etdim.

Məlum oldu ki, (havır//hovur//hor//hour//our) kimi müxtəlif şəkillərdə işlənən, “birhovur/birhor/birour variantları da olan bu söz Cənubi və Qərbi Azərbaycan, Naxçıvan dialektləri başda olmaqla, demək olar ki, dialekt və şivələrimizin əksəriyyətində işlənib. Elə indi də insanlar (ən çox da kənddə-kəsəkdə yaşayanlar) təkəm-seyrək də olsa, bu sözü işlədirlər.

Bədii əsərlərdə də “Hovur”a  az təsadüf olunmur. Məsələn, “Dəlilər girib qocanın zəmisini bir hovurun içində yığıb qurtardılar”. (“Koroğlu” dastanı), “Bir hovur nübar yedim, Budaqları dəmirdən” (tapmaca-cavabı:kabab); “Sən bir hovur əyləş, bu saat gəlirəm” (B.Vahabzadə), “Şahlıq taxtı bir hovur  oturub dinc almaq üçün deyil.” (Ə.Əmirli), “Bir hovur oturub nəfəs dərməyə bir daş kölgəsi də yox idi”. (M.Cəlal), “Gecələrim tapqır-tapqır, Gecələrim bircə hovur almır çimir”. (A.Ziyad) və s. Bu sözəY.V.Çəmənzəminlinin  əsərlərində “bir hor, iki hor, üç hor, bircə hovur” formalarında da təsadüf edirik: “Axşama üç hor qalmış getdik”.

Amma mənə bir şey maraqlı gəlsə də, inandırıcı gəlmir. Bəzi tədqiqatçılar bu sözün yunan dilindən dünya dillərinə yayıldığını söyləyirlər. Dediklərinə görə, “yunan sözü “hora” qədimdə ”zaman, vaxt, çağ, dövr” mənasında işlədilirdi. Sonralar bu söz həmin  şəkildə latın dilinə, oradan “hore” şəklində qədim fransız dilinə (fransızca heure “saat” deməkdir), oradan da “hour” şəklində (“saat” mənasında) ingilis dilinə keçmişdir.  İngilis dilində vaxt mənasında “saatı” ifadə edən  “haur” sözü qrafik cəhətdən Azərbaycan dilinə transliterasiya olunmuş (hour) və öz semantik mənasını qoruyub saxlamışdır”. 

Əlbəttə, dillərin bir-birindən qarşılıqlı olaraq söz alması təbiidir. Azərbaycan dilində başqa dillərdən alınmış sözlər coxdur. Amma dilimizdən başqa dillərə keçən sözlər də az deyil. Elə haqqında söhbət etdiyimiz “hovur” sözü də əski türkcədən fars dilinə keçmişdir.

 “Hora”nın müxtəlif şəkillərdə yunanlardan latın, fransız və ingilis dillərinə keçməsi ilə işimiz yoxdur. Daha doğrusu, bu mümkündür. Bir də özləri bilərlər, necə qəbul edirlər etsinlər. Amma bunu bizim ana dilimizdəki “Hovur”a da aid etmək heç inandırıcı gəlmir. (Termin olsa idi, bəlkə də) Əsassız olaraq yunan sözü hesab edilən “Hovur”un fırlana-dolana ingilis dilindən dilimizə keçməsi fikri ciddi dəlil və faktlara söykənmir, sübut olmadan söylənilir. Elmi əsası görünmür. Təkcə səs tərkibinə istinad olunur.  Zənnimizcə, bu oxşarlıq sadəcə bir təsadüfdür, səs oxşarlığıdır, məna eyniliyi yox. Bir də unutmayaq ki, “bütün mövqelərin hamısında kök morfemlərin birmənalı paralelliyini iddia etmək mümkün deyildir”. Türk dillərinin görkəmli tədqiqatçılarından olan A.M.Şerbak da  müştərək sözlər əsasında faktların sistem təşkil etmədiyini, ancaq təsadüfi olduğunu göstərir.

Səs tərkibinin eyni və oxşar olmasına qalanda, onda gəlin, eyni məna daşıyan və səs tərkibi digər dillərdə olan sözlərlə oxşar və eyni olan onlarla  sözlərimizi də ucdantutma yunan, latın, ingilis, fransız, çin, fars, ərəb dillərinə aid edək. Belə yerdə yadıma görkəmli şairimiz B.Vahabzadənin məşhur ifadəsi düşür: ”İtin də dilinə hörmətimiz var, təkcə öz dilimiz yaramır bizə”. Doğmaca sözlərimizi əcnəbi dillərə bağlamaq, əslini-kökünü o dillərdə axtarmaq heç də caiz deyil. “Tanrı ərmağanı olan türk dilini” bu qədər kasıb saymaq heç kəsə şərəf-şöhrət gətirməz. 

Filologiya elmləri doktoru, professor M.Adilovun fikrincə, “hovur” sözü

-ur şəkilşisini qəbul etməklə təkrarlanaraq yeni təqlidi söz (hovur-hovur=az-az) yaradır. Məsələn, “Su gələ hovur-hovur, Yer içə hovur-hovur” (R.Ə.Xələfli). Əgər professor “hovur”da “ur”u şəkilçi hesab edirsə, onda belə çıxır ki, sözün kökü “hov”dur. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə (II cild, səh:398) də “hov” sözünün danışıq dilində müxtəlif mənalar daşıdığını görürük. Həm də omonim sözlər kimi: hov – kömək etmək (“Bəs kimlər gəldi hovuna, Eyvaz əgləndi, gəlmədi”- Q.Təbrizi), hov – işlək qaramalı hərəkətə gətirmək və ya qovmaq üçün təqlidi söz (“Cütçü hər şeydən bezar cansız bir səslə hov, hov, hov deyə səslənir, səslənirdi”-M.İbrahimov), hov – şişmək, iltihab (“Ola bilər ki, ətin içində sümük qırığı da qalsın. Onun üçün hov eyləyir”-Y.V.Çəmənzəminli.). Tədqiqatçılar “hov” sözünə leksik şəkilçilər artırılmaqla “hovxurmaq (nəfəs ilə əlləri isitmək), eyni səs tərkibinə malik müxtəlif mənalı hovur (imkan), hovur (an, az vaxt, az müddət) və hovur (ehtirasa gəlmək üçün lazım olan vaxt ölçüsü) kimi sözlərin yaradıldığını da söyləyirlər. Məsələn, “Dünyanın sən üzü soyuq imiş, dost, Hovxurmaq da olmur əl üşüyəndə” (S.Abdulla), “Toyda oynamaq üçün əlverişli hovur olurdu” (danışıq dilində), “Sən Allah, o atı bir hovur saxla, bu beçələri kəs ver maa” (V.Məhərrəmov), “Sənin də hovrun qalxıb ha” (danışıq dilində).

Kərküklərin folklorunda və Türkmən dilində bu söz həm də “az-az/təpər, taqət, güc mənalarında da işlənir (“Olanda hovur-hovur, olmayanda barmağını sovur”//”Əjdəhada dahı sömürmək hovuru qalmadı”.

Bizcə, “hovur” sözünün yunan sözü olmasını və ingilis dili vasitəsi ilə dilimizə keçdiyini söyləmək absuddur. Dillərin yaranması haqqında Günəş nəzəriyyəsinin türk versiyasına  əsasən Daş-Mədən dövründə köç yolu ilə dünya dillərinə mədəniyyət sözlərini yayan, qədim mədəniyyət dilinin, yaplanetlilərin belə “tələffüzü türkcəyə bənzəyən bir dildə” danışdıqları türk dilinin buna ehtiyacı olmamışdır. Çünki “hovur” elə qədimdən dilimizdə olub.

 İddia edirik ki, yunanlar özləri də bu sözü bizdən - türklərdən alıblar. “Göroğlu/Koroğlu” və “Təpəgöz” miflərini pelasklardan və etrusklardan, eləcə də iskitlərdən eşidib onları Herakla və Polifemə çevirən yunanlar “hovur” sözümüzü də “hora” çevirə bilməzdilərmi?! Əlbəttə, çevirə də bilərdilər.

Nə isə. “Hovur” sözü dopdoğmaca öz sözümüzdür. Dədə-baba sözümüz kimi sahiblənib, şirin-şirin istifadə edək. Və unudulmağa da qoymayaq!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)