Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam,  "Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri. Bu dəfə də "Psixologiya və Şeir" rubrikasında gözəl bir şeiri psixoloji prizmadan təhlil edəcəyik.

Şair qonağımız Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü İqbal Nəhmət, psixoloq qonağımız isə " Empat" psixologiya mərkəzinin psixoloqu, təlimçisi Şahnaz xanım Sultanlıdır.

Şahnaz xanım Təhsildə sosial - psixoloji xidmət ixtisasını bitirib və uşaq, yeniyetmə, yetişkinlərlə bağlı müxtəlif təlimlər alıb bu sahələr üzrə təlimlər təşkil edir.

Poeziya insanın sükutda gizlətdiyi duyğularını göstərən bir aynadır.

Hər sətirdə duyğular gizlənir və bu duyğular insan psixologiyasını təzahür etdirir.

İqbal Nəhmətin "Torpağıma qarışmağa gələrsən" adlı şeirinə - poeziya nümunəsinə psixoloji güzgüdən birlikdə boylanaq.

ŞEİR:

Torpağıma qarışmağa gələrsən...

Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar,

Bir alarsan, əvəzinə min çıxar,

Əlbət bir gün yuxuların çın çıxar,

Həqiqəti danışmağa gələrsən.

O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan,

Qismətimi qismətinə tən yazan,

Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan,

Son bir dəfə yarışmağa gələrsən.

Ömür zəhər, ya baldısa deyəcəm,

Bilmədiyin nə qaldısa deyəcəm,

Bu canımı kim aldısa deyəcəm,

Yaşadınmı? Soruşmağa gələrsən.

Arzumuzu biçə-biçə ağladıq,

Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq,

Bu dünyada küsə-küsə ağladıq,

O dünyada barışmağa gələrsən.

Xeyli vaxtdı çevirmisən üzünü,

Əyrilərə calamısan düzünü,

Ölər olsam çatdırmasan özünü,

Torpağıma qarışmağa gələrsən.

PSİXOLOQ

Xoş gördük, Ülviyyə xanım, bu maraqlı layihənizə dəvət etdiyiniz üçün Sizə təşəkkürümü bildirirəm.

Ədəbiyyat, insan ruhunun ən incə dəhlizlərini işıqlandıran güclü bir vasitədir. Şeir xüsusilə, müəllifin daxili dünyasını, çəkdiyi əzabları, ümidlərini və mənalar axtarışını ən sıx şəkildə ifadə etdiyi bir forma kimi qarşımıza çıxır. Bu təhlildə, müasir Azərbaycan lirikasından nümunə olaraq götürülmüş, ölüm, itki, nədən və barışma kimi universal temaları ehtiva edən bir şeiri psixoloji perspektivdən təhlil edəcəyik. Şeir, "xəyal" adlı bir qəhrəmanın şüur axını formasında, dərin emosional bir səfər təklif edir.

1. Bənd: Təbiət Dövrü və Psixoloji Dirçəliş Ümidi

Şeirin ilk bəndindəki "Külək əsər, yağış yağar, gün çıxar" kimi təbiət təsvirləri, təkcə fiziki dünyanı deyil, həm də psixoloji vəziyyətləri təmsil edir. Külək və yağış, həyatın çətinliklərini və emosional fırtınaları simvolizə edir. Lakin onların ardından günün çıxması, psixoloji dirçəliş və yeni başlanğıc ümidini göstərir. "Bir alarsan, əvəzinə min çıxar" ifadəsi, Kognitiv Davranış Terapiyasında (KDT) tez-tez istinad edilən "mənfi düşüncələrin yenidən qurulması" prinsipinə bənzəyir. Burada, fərd itkiləri mütləq bir son kimi yox, gələcək inkişaf üçün bir fürsət kimi qəbul etməyə çalışır. "Həqiqəti danışmağa gələrsən" sözləri isə, psixoloji səhiyyənin əsas daşlarından biri olan "etiraf etmə" və həqiqi duyğularını ifadə etmə ehtiyacına işarədir.

2. Bənd: Münasibətlərin Qarmaşıqlığı və Təslimiyyət

İkinci bənd, keçmişdəki bir münasibətin dinamikasını araşdırır. "O dinləyən, sən oxuyan, mən yazan" ifadəsi, bir vaxtlar mövcud olan uyğunluğu və qarşılıqlı anlaşmanı göstərir. Ancaq "Qismətimi qismətinə tən yazan" sətiri, bu uyğunluğun pozulduğunu və talelərin bir-biri ilə toqquşduğunu göstərir. Bu, münasibətlərdə tez-tez rast gəlinən "psixoloji uyğunsuzluq" vəziyyətini əks etdirir. "Qoy bu dəfə mən uduzum, sən qazan" ifadəsi isə, münaqişədən yorulma və sülh əldə etmək üçün öz mövqeyindən imtina etmə kimi başa düşülə bilər. Bu, həqiqətən də, terapiyada tez-tez müşahidə olunan bir müdafiə mexanizmidir – münaqişəni dayandırmaq üçün "təslim olmaq".

3. Bənd: Ömrə Nədən və Məna Axtarışı

Üçüncü bənd, şeirin emosional zirvəsini təmsil edir. "Ömür zəhər" ifadəsi, dərin bir depressiv vəziyyəti və həyatdan bezginliyi göstərir. Bu, Varoluşçu Terapiya çərçivəsində, həyatın mənasız olduğu hissinin (anomiya) güclü bir ifadəsidir. "Bilmədiyin nə qaldısa, deyəcəm" sözləri isə, həyatın sonuna yaxınlaşdıqca fərdlərin yaşadığı "psixoloği yekunlaşdırma" (life review) ehtiyacına işarədir. Bu prosesdə insan, keçmişi ilə barışmaq, etdiyi səhvləri etiraf etmək və həyatının hesabını vermək ehtiyacı hiss edir. "Yaşadınmı?" sualı isə, həyatın keyfiyyəti və dəyəri haqqında fundamental bir sorğudur.

4. Bənd: Kədərin Coğrafiyası və Transsendental Barışma

Dördüncü bənd, kədərin şəhər məkanı ilə necə birləşdiyini göstərir. "Döngə döndük, küçə-küçə ağladıq" ifadəsi, insanın psixoloji izolyasiyasını və mənəvi azğınlığını göstərir. Bu, tez-tez depressiyada müşahidə olunan "zehni dönə-dönə düşüncələr" (rumination) ilə paralellik təşkil edir. "Küsə-küsə ağladıq" ifadəsi isə, həll olunmamış münasibət problemlərinin yaratdığı dərin kədəri göstərir. Ancaq bu bəndin ən diqqətçəkən hissəsi, barışma ümidinin ölümdən sonrakı həyata qoyulmasıdır: "O dünyada barışmağa gələrsən". Bu, fərdin bu dünyada həll edə bilmədiyi problemləri transsendental (aşkın) bir səviyyəyə köçürməsi kimi başa düşülə bilər.

5. Bənd: Qırıqlıq, Ədalət və Nəhayət, Qəbullanma

Sonuncu bənd, bütün bu emosional gərginliyin yekun nöqtəsini təmsil edir. "Çevirmisən üzünü" ifadəsi, tərk edilmə və xəyanət hissini göstərir. "Əyrilərə calamısan düzünü" ifadəsi isə, ədalət və həqiqət axtarışının simvoludur. Lakin şeir, bu emosional fırtınaların hamısını "Torpağıma qarışmağa gələrsən" ifadəsi ilə başa çatdırır. Bu, psixoloji cəhətdən "qəbullanma" vəziyyətini göstərir. Fərd, nəhayət, ölümü və həyatın keçiciliyini qəbul edir. Maraqlıdır ki, şair, hətta ölümdən sonra belə, bu münasibətin davam edəcəyini göstərir. Bu, psixoloji asılılığın və ya həll olunmamış emosional bağlılığın son ifadəsi ola bilər.

Xülasə:

Bu şeir, müasir insanın psixoloji portretini çəkməklə yanaşı, eyni zamanda insanın ölümlülüyü, məna axtarışı və barışma ehtiyacı kimi universal psixoloji mövzulara da toxunur. Şeir, fərdin daxili konfliktlərindən başlayaraq, nəhayət, transsendental bir sülh axtarışına qədər uzanan mürəkkəb bir psixoloji səfəri təmsil edir. Bu səbəbdən, şeir təkcə ədəbi bir məhsul kimi yox, həm də insan psixologiyasının dərinliklərini araşdıran bir sənəd kimi dəyərləndirilə bilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)