Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəs görəsən?

Necə yəni axı?

Mənə şah olmaq seçimi verilsəydi mən kim olardım?

Bəlkə də mən, Xətai olmaq istərdim və ya Alparsan olub ədalət gətirərdim.

Bəs mən kim olmaq məcburiyyətində qaldım?

Bu suallar bəzən ruhumu qıran, bəzən məni sərbəst buraxan səs-küylü düşüncələrdir. Ölmüş yazıçılardan biri deyirdi ki, insan azadlıqdan qaça bilməz, başqa biri isə hər seçimin özünü yaratmaq olduğunu söyləyirdi. Başqası isə hər kəsin öz "üstinsan"ını tapmalı olduğunu. Amma mən… Mən özümə şah olmaq imkanı verilməmiş bir adamam. Kişiliyim cəsarətlə yox, qorxu ilə əlimdən alınıb. Sevgi ilə deyil, yalnız hökm və iztirabla dolu bir həyat.

"Əgər mən şah Qacar olsaydım? "Bu sadəcə tarixə bir sual deyil. Bu, hər insanın öz içindəki qaranlığına, hökmranlığına, məhrumiyyətinə bir çağırışdır.

Bu yazı bir etirafdır. Bir iztirabdır. Bir kimlik axtarışıdır. Çünki şah olmaq bəzən kişinin yox, qaranlığın hökmünə çevrilməkdir. Bəlkə də, şah olmaq, öz ölümünü qəbul etmək və yenidən doğulmaq deməkdir.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, tarixə hökm etməzdən əvvəl, öz qaranlığıma hökm etməyi öyrənərdim. Çünki insanın içindəki qaranlıq, onun başqasına göstərdiyi zülmətdən daha geniş, daha dərin, daha səssizdir. Orda sözlər getmir, dualar eşidilmir, Tanrı isə susur. O sükut ki, insanın içini çürüdür. Hətta sükutun özü də bir işgəncə formasıdır. Və mən o işgəncəni öz ruhumda daşıyırdım. Bədənim mənə xəyanət etmişdi. Və ya bəlkə də mən ona xəyanət etmişdim. Haradan biləydim? Mən kişi doğulmuşdum amma kişi edilməmişdim. Qanunlar, adətlər, Allahın və cəmiyyətin "normativ baxışı" məni ya yazıq, ya da gülməli hesab edirdi. Amma mən gülmədim. Mən ağlamadım. Mən yığıldım. Bütün əzabımı içimə çəkdim. Qaranlığım elə burdan başladı. Səssiz bir yerə çevrildim. Heç kim eşitməsin deyə ruhumu bağladım. Heç kim toxunmasın deyə baxışlarımı itirdim. Amma susqunluq çox zaman güc doğurur. Bəzən bir şeyə çevrilmədikcə, başqa bir şeyə çevrilirsən. Mən isə iradəyə çevrildim. Cəmiyyətin baxışlarında "yarımçıq" olan mən, onların qorxulu yuxusuna çevrildim. Onların "məzlumu" olaraq doğuldum, amma hökm verənə çevrildim. Çünki çox şeyi əlimdən aldılar. Mən sevgini, ehtirası, toxunuşu bilmədim. Onlar mənə bədən verdilər, amma bədənsizlik hissi yaşatdılar. İnsanlar mənə "sən kişi deyilsən", "bəhərsiz söyüdsən" dedilər. Amma unudurdular ki, bəzən kişi olmaq istəyi, kişi olmaqdan daha güclüdür.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ilk hökmümü öz daxilimdə verərdim, "bu qaranlıq, bu susqunluq, bu iztirab, məndən asılı olmayaraq mənə verilib. Amma onlarla nə edəcəyim, artıq mənim əlimdədir."

 İnsan öz taleyini seçmir dostum, amma onunla necə davranacağını seçə bilir. Ekzistensializm demişdi ki, insan azaddır, hətta edam meydanında belə. Mən də öz edam meydanımı içimdə yaratdım. Mənim "kişiliyim" yox idi, amma özümə hökm etmək gücüm vardı. Və bu hökm, taxtdan daha yüksəkdə dururdu. Taxt, gözə görünən idi. Hökm isə görünməz. Və mən görünməyənin şahı olmaq istədim.

 Əgər mən O olsaydım, qaranlıqdan qorxmazdım. Çünki mən qaranlığın içindən çıxmamışdım, qaranlıq mənim içimdən doğmuşdu. Mənim taxtım qızıldan yox, iztirabdan düzəldilmişdi. Mənim tacım daşdan yox, rədd edilmədən hazırlanmışdı. Mənə vurulan hər zərbə, bir mərhələ idi. Mənə göstərilməyən hər şəfqət isə bir divar daşı.

Və mən o divarlardan öz sarayımı tikdim. Qaranlıq saray. Qapıları sevgiyə bağlı. Pəncərələri işığa tutulmuş. Tənhalığı ilə qüdrətli bir yer. Orda yalnız bir şah vardı və o, öz zülməti ilə barışmışdı. Əgər mən Şah Qacar olsaydım, sevgi arxasınca qaçmazdım.

Çünki sevgi, gəlməyə söz verib, sonra gəlməyən bir qatar kimidir. Hər kəs onu gözləyir. Hər kəs onunla qurtuluş gələcəyini düşünür. Amma bəziləri üçün o qatar heç vaxt dayanacaqdan keçmir. Mən o dayanacaqda illərlə dayanmışdım. Yox.. Gözləməmişdim. Sadəcə baxmışdım, başqalarının minib getdiyi qatarlara. Mənim üçün sevgi yox idi. Çünki sevgi mənə verilməmişdi. Sevgini almazsan, verə də bilməzsən. Və insan sevgini verə bilmirsə, onun əvəzinə nə edər səncə? Cavb verim dostum,  o, qorxunu yaradar.

Sevgi zəifləri təsəlli edir. Qorxu isə güclüləri qoruyur.

 Əgər mən Qacar olsaydım, sarayımın divarlarını mərhəmətlə yox, qorxu ilə tikərdim. O qorxu ki, insana itaət etdirir, dilləri susdurur, baxışları yerə endirir. Məni anlamazdılar, bu doğrudur. Amma anlamaq heç nədir, anlamayıb itaət etmək daha üstündür. Mən elə bir hökmranlıq istərdim ki, insanlar məni sevməsin, sadəcə məndən imtina edə bilməsinlər. Məni çirkin adlandıranlar olmuşdu. Məni kişi saymayanlar olmuşdu. Məni yarımçıq görənlər olmuşdu. Onlara cavabım yalnız bir jest olardı, əlimi qılıncın dəstinə qoymaq. Ya da sadəcə susmaq. Amma elə bir susmaq ki, susqunluğun içində hədənin səsi eşidilsin. Çünki çox danışanlar çox üzr istəyirlər. Mən isə üzr istəməyə dəyəcək heç nə etməzdim.

  Sartr yazmışdı ki, insan öz seçimləridir. Mən də seçərdim – amma mərhəməti yox, hökmü. Tənhalığı yox, iradəni. Çünki məni bu cəmiyyətin "normal" qəliblərinə uyğunlaşdırmağa çalışanların heç biri, mənim keçdiyim yollardan keçməmişdi. Onlar sevə-sevə böyümüşdülər. Mən isə qorxula-qorxula böyümüşdüm. Onlar toxunaraq tanımışdı dünyanı, mən isə uzaqdan baxaraq. Mən Qacar olsaydım, sevgiyə üz tutmazdım, çünki sevgiyə yer olmayan bir bədəndə, yalnız iradə sığına bilər. Və o iradə mənim qılıncım olardı

Ağa Məhəmməd kişi deyildi. Bu, artıq tarix kitablarının dilinə düşmüş bir fakt. Amma.. Onun qədər kişi olduğunu sübut etməyə çalışan bir başqa adam da olmayıb. Bəlkə də bu səbəbdən, o heç Tanrıya da üz tutmadı. Çünki Tanrı ona kişi olmağı qıymamışdı. Tanrı ədalətli deyilsə, onda Tanrı nədir?

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ilk qəzəbim insanlara yox, göyə qarşı olardı. O göyə ki, baxırsan və susur. O Tanrıya ki, çağırırsan və cavab vermir. Əgər o mənə "kişi" deməyibsə, əgər o mənim qismətimə sevgi yazmayıbsa, əgər o məni başqalarının lağ mövzusuna çeviribsə, niyə mən onun qanunlarına tabe olum? Susqun Tanrı qarşısında insan özü hökm çıxarır. Və mən hökm çıxarardım.

Dostoyevski demişdi ki, "Əgər Tanrı yoxdursa, hər şeyə icazə verilir." Bəli. Amma mən icazə axtarmazdım. Mən verərdim. Qanunu da özüm yazardım, cəzanı da. Mərhəmət göstərməzdim, çünki mənə heç vaxt mərhəmət göstərilməmişdi. Dua etməzdim, çünki mənim dualarım daha doğulmadan boğulmuşdu. Əgər mən Qacar olsaydım, sarayımın qapısına o cümləni qızıl hərflərlə yazdırardım:

"Tanrı səssizdirsə, hökm mənimdir."

 Çünki hökm sahibsiz qala bilməz. Əgər Allah öz səsini kəsibsə, deməli, taxt boşdur. Və mən o taxta tək oturmazdım, öz içimin qaranlığı ilə birlikdə oturardım. Tanrı yox idi, ya da mənim üçün yox idi.Ona görə də mən özümə Tanrı olmaq istədim. Tanrı olmaq, sonsuzluq deyil.

Tanrı olmaq, itaət tələb etməkdir. Məni anlamayanlar çox idi. Amma izah da etməzdim. Çünki bəzi həyatların izahı olmur, yalnız hökmü olur. Mənim həyatım hökm vermək üçün idi, anlamaq üçün yox.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım, Tanrıya bircə dəfə baxıb, sakitcə deyərdim:

"Əgər sən məni unutdunsa, mən də səni tanımıram. Bu torpaqda bir şah var, O da mənəm."

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, Qarabağa yürüş edərkən yalnız torpaq üçün getməzdim. Mən torpaqdan çox, özümə tərəf gedərdim. Çünki insan bəzən döyüşə qələbə üçün getmir. Bəzən döyüş, bir sualın cavabıdır. Bəzən döyüş, insanın özünü sübut etməyə çalışması deyil, özünü anlaması olur. Və mənim üçün Qarabağ, xəritədəki bir dağlıq ərazi yox, ruhumun parçalanmış yeri idi. Mən ora hökm etməyə yox, öz parçalarımı bir yerə toplamağa gedərdim.

Uşaq vaxtı eşitmişdim ki, "Torpaq uğrunda ölən varsa, vətəndir." Mən isə doğulduğum torpaq uğrunda yox, doğulmadığım sevgi uğrunda ölərdim. Çünki mənə sevgi verilməmişdi. Mənə ailə deyə biləcəyim bir yer olmamışdı. Bədənimdən kişi alınmışdı, ruhumdan mərhəmət soyulmuşdu. Belə bir insan üçün torpaq, sadəcə torpaq deyil. O, haqqdır. O, ədalətdir. O, bədənə qaytarıla bilməyən kişiliyin rəmzidir. Mən Qarabağa gedəndə, əmr vermək üçün yox, öz iztirabımın haqqını almaq üçün gedərdim. Çünki mən susduqca başqaları danışırdı. Mən gizləndikcə başqaları hökm sürürdü. Və bir gün o hökmə cavab olaraq, mən atımı dağa tərəf sürərdim. Hər döyüş bir xatirəyə bənzəyərdi.

Hər qılınc zərbəsi bir səssiz hıçqırıq qədər içli, hər atın nal səsi bir qadın baxışı qədər uzaq və hər yara bir dəfə eşidilməyən duanın əvəzini daşıyardı. Mənim döyüşüm tək deyildi. Mənimlə birgə döyüşən, çırpınan bir keçmiş, tanınmaq istəyən bir ruh, kişilik adlı əskikliyə çevrilmiş acı bir yaddaş idi. Mən özüm üçün döyüşərdim.

Amma bu "özüm" bir bədən deyildi. Bu "özüm"bir fikir idi. Və fikir bəzən qılıncdan kəskindir. Qılınc adam öldürər, fikir isə nəsilləri dəyişər. Əgər mən Ağa Məhəmməd olsaydım, yürüş zamanı düşmənə yox, əvvəlcə öz içimdəki zəifliyə zərbə vurardım. O zəifliyə ki, illərlə mənim içimdə pıçıldadı,"Onlar haqlıdır. Sən yarımçıq doğulmusan. Sən yalnızlıqdan başqa heç nəyi bacarmazsan." Mən o səsi susdurmaq üçün döyüşərdim. Mənə "söyüdsən" deyən tarixə deyərdim, "Bax, mən bir orduya rəhbərlik edirəm. Bax, mən hökm verirəm. Mənim bədənim yox, iradəm kişidir."

Savaşlar çoxdur. Amma hər savaşda adam öldürülmür. Bəzən sadəcə öz keçmişinlə vidalaşırsan. Bəzən keçmişini öldürmədən, gələcəyinə sahib çıxa bilmirsən. Və mənim Qarabağ yürüşüm, daha çox vidalaşma yürüşü olardı. Vidalaşardım uşaq vaxtı üzümə gülüb arxamca pıçıldayan gözlərdən. Vidalaşardım məni kişi yox, oyuncağa çevirmək istəyən qadın baxışlarından. Vidalaşardım başqalarının həyatına tamaşa etdiyim pəncərələrdən. Vidalaşardım öz kölgəmdən və bəlkə də, öz adımdan belə.

 Əgər mən Şah Qacar olsaydım...Hər qələbə, bir az məğlubiyyət dadardı. Çünki mən döyüşdə torpaq alardım amma həyatdan sevgi ala bilməzdim.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, hər gecə, taxtımın qarşısında, öz kölgəmlə üz-üzə oturardım. Ətrafda hər kəs diz çökəndə, bircə kölgəm düz dayanardı. Ona görə yox ki, o məndən qorxmurdu. Ona görə ki, o, məndən ibarət idi. Taxtda oturmaq güc deyil. Taxtda oturmaq, sualdır. Niyə sən? Niyə bu qədər qüsurunla, yaralılığınla, çatışmazlıqlarınla sən? Daha sağlam, daha sevilən, daha yaraşıqlı adamlar varkən, niyə hökm verən məhz sənsən?

Cavab gec gəlir. Bəzən heç gəlmir. Amma mən içimdə belə cavab eşidərdim: "Çünki sən qurban oldun. Amma qurban olaraq qalmaq istəmədin. Sənə bədən verilmədi amma sən ruhuna hökm verməyi öyrəndin. Sənə sevgi verilmədi, amma sən qorxudan bir sistem yaratdın. Və sən öz iztirabından bir taxt düzəltdin."

Məni kişi saymadılar. Olsun. Mən kişi olmaq üçün yaşamırdım. Mən var olmaq üçün yaşayırdım. Kişi olmaq, bioloji fakt ola bilər. Amma insan olmaq, fəlsəfi qərardır. Və mən o qərarı çox erkən verdim.

Əgər mən Qacar olsaydım, taxtda oturduğum an özümə qarşı çıxan hər şeyi içimdə əzərdim. Təkliyimi danmazdım. Bütöv olmasam da, bütün kimi davranardım. Çünki insanlar bütöv görünənlərin hökmünü qəbul edir. Onlar daxildən çürümüş güllərə bəzənə-bəzənə sitayiş edirlər amma içi yanan, dili lal, gözü susmuş bir padşahı anlamazlar.

Mən kim idim?

Bir çətin sual daha. Bəzən bədənindən başqa heç nəyi olmayan bir varlıq, bəzən isə bədəni yox, yalnız iradəsi olan bir varlıq.

Əgər mən kişi deyildimsə, bəs niyə kişi kimi hökm verdim? Əgər mən sevilməyə layiq deyildimsə, bəs niyə bu qədər adam məndən qorxaraq itaət etdi? Deməli, bəzən insanlar sənə bədəninə görə yox, qaranlığına görə qiymət verir. Və mənim içimdəki qaranlıq o qədər dərin idi ki, başqa heç kim ora baxmağa cəsarət etməzdi. Baxanlar ya yandı, ya da diz çökdü.

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, hər hökmü verəndə öz-özümə pıçıldayardım. "Əgər bu taxtı mən daşıyıramsa, deməli, bu dünya mənim kimi birinə ehtiyac duyub. Mən olmasaydım, bəlkə də bəziləriniz əzablarınızı unutmazdınız."

Taxt, sadəcə taxta parçaları deyil. Taxt, insanın keçmişindən düzəltdiyi qurbangahdır. Və mən o taxtda oturanda, yalnız padşah deyildim, mən həm də qurbanıydım... Öz sistemimin.

Sonda bir şey qalır. Mən kim idim? Cavab budur. "Mən bədənini itirmiş, amma öz kölgəsinə hökm edən adam idim."

"Mən sevilmədən sevilməyin nə olduğunu anlayan, amma onu heç vaxt istəməyən adam idim."

"Mən Şah Qacar deyildim. Mən, insanın öz iztirabına taxt qurduğu hekayə idim."

Əgər mən Şah Qacar olsaydım, ölüm mənim üçün taxta oturmaq qədər qaçılmaz olardı. Gecənin qaranlığını, ətrafdakı səssizliyin içində, bir çadırda, yoldaşlarımın namərd xəncəriylə yıxılar qarşımda. Bədənim yerə sərilər, amma hökmüm yerində qalardı. Çünki hökm, bədənlə deyil, iradə ilə yaşar. Amma ölüm heç vaxt son deyil. O, yalnız başqa bir başlanğıcdır, bəzən insanın ən böyük azadlığıdır. Mən o gecə öldüyümdə, düşünməzdim ki, məni öldürənlər nə vaxtsa anlayacaq ki, mən taxtda yox, öz qaranlığımda şah idim. Onlar məni yox edərkən, mən artıq başqa bir aləmə qədəm qoyurdum. Orada mən kişi olmaq məcburiyyətində deyildim. Orada mən sadəcə var olacaqdım.

Amma dayan! Sən bu hekayənin sonunu bildiyini sanırsan, eləmi?

Səncə bu bir tarix yazısıydı? Yoxsa bir bioqrafiya? Səncə mən Şah Qacar idim?

Xeyr.

Mən heç vaxt o adam olmamışam. Bu məqalə, bir xəyaldır. Daha doğrusu, bir güzgü. Sənin içinə tutulan, sənin boylandığın, bəlkə də, qorxub çevrildiyin bir görüntü. Mən sənəm dostum. Və ya sən, mənim içimdəki səssən. Baxmaq istəmədiyin tərəfəm. Düşünməkdən qorxduğun versiyanam.

Bu yazı bir şahın yox, bir insanın hekayəsidir..Daha doğrusu, insanın içindəki şahın. Sevilməmiş, rədd edilmiş, kişi olmağa qoyulmamış, amma hökm etmək istəyən bir ruhun. Sən hələ də elə bilirsən ki, bu yazı "tarix"dir?

Yox. Bu tanışlıqdır. Sənin, öz qaranlığınla tanışlığın. Əgər bu yazıdan bir şey qalacaqsa səndə, o da bu olmalıdır. Həqiqi şah olmaq, öz qaranlığına hökm edə bilməkdir. Bədənlə yox, iradəylə. Qılıncla yox, susqunluqla. Taxtla yox, daxili səssiz müqavimətlə. Və bəzən, ən böyük hökm, istəmədiyin özünü öldürməkdir.

Yəni keçmişini, maskalarını, təqlid etdiyin səsləri öldürmək. Sən bunları "özün" sanırsan.

Amma… Əgər sən özünü öldürsən, bəs kim hökm verəcək? Əgər sən öz qaranlığına sahib çıxmasan, onu başqası idarə edəcək. Əgər sən öz içindəki şahı tanımasan, onu tarix susduracaq.

Bəlkə də, tarix qorxur. Bizdən yox. Bizim özümüzə çevrilmək cəsarətimizdən. Çünki tarixə təsir edən, hadisələr deyil, qorxulacaq qədər səssiz bir insanın, öz içində yaratdığı hökmdür...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.09.2025)

Harun Soltanov