Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Salam, dəyərli " Ədəbiyyat və İncəsənət" portalının dəyərli izləyiciləri.

" Psixologiya və şeir" rubrikamızda bu dəfə də bir şeirin psixoloji təhlilini verəcəyik.

Beləliklə, bugünkü qonaqlarımızı Sizə təqdim edirik: psixoloq- psixoterapevt Fazil Cəfərov və AYB-nin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, gənc şairimiz Ruslan Dost Əli.

 

Bu rubrikamızda duyğular danışır, düşüncələr cavab verir. Şeir duyğunu dilə gətirir, psixologiya isə bu duyğunun kökünə işıq tutur.

Beləliklə, gözəl fəlsəfi məzmunlu bir şeirə psixologiya güzgüsündən gəlin birlikdə boylanaq.

 

siz heç nə bilmirsiz, heç nə bilmirsiz,

mən adam deyildim, adam deyildim.

hara and içim ki, inanasınız.

 

hardasan, səhərdən səni gəzirəm,

hardasan, bir topa, bir əlçim bulud!

həmişə sən yağırdın, biz islanırdıq,

bu dəfə mən yağdım, di gəl çim, bulud.

 

yağdım ağaclara, yağdım quşlara,

damdım bu evlərin damınnan, di gör.

bir adam sənintək yağmaqdan ötrü,

gör, nətər keçirmiş canınnan, di gör.

 

yağdım, bu kəndi də sel-su apardı,

gördüm ki, atama söyür adamlar.

ay bulud, mən tanrı qapısıyammı,

məni harda tutdu döyür adamlar.

 

nə qədər istəsən yağım başından,

utanma, utanma, dur, gəl, çim, bulud.

yağmaq nə gözəlmiş, ah, nə gözəlmiş,

ay bir topa bulud, bir əlçim bulud.

 

azca yağ dedilər, söydülər məni,

mən bu yer üzünə boşuna gəldim.

deyəsən, bir tanrı üzümə baxdı,

deyəsən, bir onun xoşuna gəldim.

 

dedim, mənə dəymə, yağım, yaşayım,

qoy hamı öyrənsin sulu qalmağa.

gördüm ki, bir yetim uşaq titrədir,

dayandım, yollandım günəş olmağa...

 

gördüm ki, quruyur bütün ağaclar,

gördüm ki, adamlar su axtarırlar.

gördüm, sususzluqdan ölür adamlar,

bir qurtum suyu da bölür adamlar.

 

...özün bil, özün bil, özün bil, bulud.

daha mən yağmıram, di get, öl, bulud.

 

baxdım buludların o nəm cildinə,

günəşə boylandım, baxa bilmədim,

qayıtdım, qayıtdım adam cildinə...

 

Bu şeir dərin simvolik və psixoloji qatlara malikdir — oxucuya sadəcə “yağış” və “bulud” obrazları üzərindən danışsa da, əslində insanın həyat təcrübələrindəki təmənnasızlıq, gözlənilməz nəticələr, sosial mühitin qəddarlığı və daxili dəyişimin ağrısı mövzularını açır.  Bunu mərhələ-mərhələ izah edək:

 

1. Şəxsiyyət böhranı və özünütəsnif etmə ("mən adam deyildim")

Şeirin başlanğıcında şair özünü "adam" kimi qəbul etmir. Bu, şəxsiyyət parçalanması və ya özünə yadlaşma (depersonalizasiya) halını ifadə edə bilər.

"Heç nə bilmirəm" ifadəsi, ekzistensial boşluq (mənasızlıq hissi) və bilik qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqələndirilə bilər.

Transformasiya arzusu: Şair özünü insan cildindən çıxıb təbiət hadisəsinə (yağış, bulud) çevirmək istəyir. Bu, özünə nəzarət itkisi və ya yeni bir şəxsiyyət axtarışı kimi yozula bilər.

Bulud — ilham, mənbə, gözləntilərin sahibi, bəzən də uşaq təmizliyində xəyalların simvolu. O həm də xaricdən gözəl görünən, amma içində böyük yük (su, yağış) daşıyan varlıqdır.

 

Yağmaq — paylaşmaq, vermək, təmənnasız fədakarlıqdır. Lirik qəhrəman “sən yağırdın, biz islanırdıq” deyərkən başqalarının xoşbəxtliyindən faydalandığını, indi isə o rola özü keçdiyini bildirir.

 

2. Təbiətlə simbioz və qeyri-şəxsiyyətləşdirmə

"Mən yağdım" ifadələri ilə şair özünü təbiətlə eyniləşdirir. Bu, psixoloji proyeksiya (öz emosiyalarını xarici dünyaya köçürmə) və ya ekoloji özünəçevrilmə (eco-identification) kimi şərh oluna bilər.

"Bir adam sənintək yağmaqdan ötrü, gör nətər keçirmiş canınnan": Burada insanın təbiət qarşısında çarəsizliyi və ona qovuşmaq üçün öz varlığını fəda etməsi təsvir olunur. Bu, dissosiasiya (zehnin ağrılı reallıqdan qaçmaq üçün parçalanması) ilə də əlaqələndirilə bilər.

 

 

Psixoloji tərəfi: Burada insanın “başqalarına lazım olmaq” ehtiyacı görünür. Çünki başqalarına fayda vermək çox vaxt öz varlığını təsdiqləmək üçün bir vasitə olur.

 

3. Sosial tənqid və kollektiv zülm ("atama söyür adamlar")

 

 “Sel-su apardı” — yaxşı niyyətin pis nəticəsi

Qəhrəmanın “çox yağması” nəticəsində kəndi sel basır, insanlar ziyan çəkir. Burada yaxşı niyyətin ölçüsüz və düşünülməmiş tətbiqi problemi göstərilir.

 

Psixoloji baxımdan bu, “hiperaltruizm” (həddindən artıq kömək etmək istəyi) sindromuna işarədir. İnsan çox verdikcə, bəzən qarşı tərəfə zərər də verə bilər.

Şair, yağış olaraq insanların sərt reaksiyası ilə üzləşir. Bu, cəmiyyətin fərdi məhv etməsi və ya kollektiv qəddarlıq metaforasıdır.

"Azca yağ dedilər, söydülər məni": Cəmiyyətin heç bir şeyə kifayət qədər qiymət verməməsi və daimi narazılığı burada vurğulanır. Bu, narsisistik zədələnmə (xarici tənqidin özqiyməti pozması) yarada bilər.

 

4. Qurban kompleksi və məğlubiyyət ("daha mən yağmıram, di get, öl, bulud")

Şair özünü fəda edir ("günəş olmağa"), lakin nəticədə təkamülünə dözə bilmir və yenidən insan cildinə qayıdır. Bu, öyrənilmiş çarəsizlik (helplessness) və ya dəyişiklik qorxusu kimi şərh edilə bilər.

"Qayıtdım adam cildinə": Bu, inqiraz (failure) və özünə qayıtma məcburiyyətidir. Təbiətə çevrilmək uğursuz olduğu üçün şair yenə də öz insani məhdudiyyətləri ilə üzləşir.

“Atama söyür adamlar” və “məni harda tutdu döyür adamlar” misraları, xalqın minnətdarlıq əvəzinə günahkar axtarması fenomenini göstərir.

 

Burada psixoloji olaraq “qurbanlaşdırma” prosesi var: kim kömək etmək istəsə, işlər pis gedəndə ona qarşı dönülür.

 

“Günəş olmağa” keçid

Yağışın ziyan gətirdiyini görən qəhrəman bu dəfə istilik vermək istəyir, yəni yardım formasını dəyişir.

 

Amma günəş olduqda susuzluq başlayır, ağaclar quruyur — yəni bir ekstremaldan digərinə keçmək də problemi həll etmir.

 

Psixoloji mesaj: Yalnız niyyət yetmir, həm də balans, uyğun vaxt və ölçü vacibdir.

"gördüm ki, quruyur bütün ağaclar,

gördüm ki, adamlar su axtarırlar.

gördüm, sususzluqdan ölür adamlar,

bir qurtum suyu da bölür adamlarr"

Bu bənd şeirin ən kritik dönüş nöqtələrindən biridir, çünki burada buludun və ya şairin daxili müşahidəsi tamamilə dəyişir — artıq o, öz hisslərinə yox, insanların real ehtiyacına fokuslanır.

 

1. "Gördüm ki, quruyur bütün ağaclar"

Quruyan ağaclar – həyatın simvolik ölümü

Ağac burada sadəcə bitki deyil, həm həyatın, həm də insanların ruh halının metaforasıdır.

 

Quruma — yaşama enerjisinin tükənməsini, ümidlərin sönməsini, yaradıcılığın və məhsuldarlığın dayanmasını göstərir.

 

Bulud üçün bu, “təbiətin” (və insan həyatının) fəlakət siqnalıdır.

Təbiətin ölümü: Ağacların quruması, təbiətin məhv olması və ekoloji tarazlığın pozulması deməkdir. Bu, şairin gözündə həyatın mənasının itməsi kimi də qiymətləndirilə bilər.

Metaforik məna: Ağaclar kökləri ilə sabitliyi, böyüməni və həyatı simvolizə edir. Onların quruması, cəmiyyətin və ya fərdin ruhi quruluğunun dağılması kimi də şərh oluna bilər.

Psixoloji təsir: Bu sətir oxucuda ümidsizlik və qayğı hissi oyadır – sanki dünyanın bütün yaşıl və canlı tərəfi yox olur.

 

2. "Gördüm ki, adamlar su axtarırlar"

Burada “su” həm real həyati ehtiyacdır, həm də simvolik olaraq sevgi, qayğı, ümid, həqiqət ola bilər.

 

İnsanların su axtarması, onların maddi və mənəvi aclıq içində olduğunu göstərir.

 

Bulud bunu müşahidə etdikcə, sadəcə yağmaq və ya günəş olmaqla məsələni həll etməyin mümkün olmadığını anlayır.

 

3. "Gördüm, susuzluqdan ölür adamlar"

Fiziki ölüm: Birbaşa məna ilə susuzluq insanları öldürür – bu, quraqlığın, iqtisadi bərabərsizliyin və ya təbii fəlakətlərin nəticəsidir.

Mənəvi ölüm: Daha dərin mənada, bu sətir sevgi, rəhm və insani dəyərlərdən susuz qalmanın da öldürücü olduğunu göstərir. İnsanlar duyğusal cəhətdən quruyub ölürlər.

Ekzistensial təhlilə görə: Əgər su həyat mənasıdırsa, onun olmaması mənasız bir ölüm deməkdir. Bu, absurdizm (mənasızlıqla üzləşmə) fəlsəfəsinə də toxunur.

 

4. "Bir qurtum suyu da bölür adamlar"

“Bir qurtum su” — həyatın son şansı kimi təsvir olunur.

 

İnsanlar o qədər ehtiyac içindədir ki, ən kiçik neməti belə paylaşmağa məcbur qalırlar.

 

Bu, həm insan həmrəyliyinin, həm də faciəvi yoxsulluğun mənzərəsidir.

 

Burada oxucu həm ümid (paylaşma var) həm də dərin kədər (paylaşılan şey azdır) hiss edir.

"Bir qurtum suyu da bölür adamlar" bu ifadəni bölüşmə nöqteyi-nəzərdən təhlil etsək, daha dərin mənalar ortaya çıxır:

 

1. "Bölmək" sözünün ikili mənası:

Mənfi məna (qarşıdurma): Ən çox qəbul edilən şərh budur – insanlar az qalan qaynaq (bir qurtum su) üçün vuruşur, parçalayır, bir-birindən almağa çalışır. Bu, qıtlıq psixologiyasının (scarcity mindset) tipik nəticəsidir:

"Əgər mən sənə versəm, mənə qalmayacaq" – bu qorxu paylaşmaq əvəzinə egoizm və güclünün zəifi əzması ilə nəticələnir.

Müsbət məna (bölüşmək): Nadir də olsa, bu sətri "hətta bir qurtum suyu belə bölüşürlər" kimi də oxumaq olar. Bu halda, ifadə insanın rəhm və fədakarlıq qabiliyyətini vurğulayır:

"Hətta ölüm təhlükəsində olsaq belə, son qurtum suyu qonşumla paylaşıram."

Bu şərh, insanın əxlaqi ucalış anlarını simvollaşdırır (məsələn, döyüş zamanı yoldaşını xilas edən əsgər nümunəsində olduğu kimi).

 

2. Niyə "bölmək" sözü seçilib?

Dil oyunu: Azərbaycan dilində "bölmək" həm parçalamaq, həm də paylaşmaq mənalarını verir. Şair qəsdən bu ikili mənanı istifadə edərək oxucunu düşündürür:

Bu, mübarizədir yoxsa birlikdə yaşamaq cəhdi?

Sosial tənqid: Əgər insanlar həyatın ən təməl ehtiyacını (suyu) belə bölüşə bilmirsə, deməli cəmiyyətin əsası çürükdür. Bu, kapitalizmin həddindən artıq fərdçiliyi və ya sosial ədalətsizliklə də bağlı ola bilər.

 

3. Psixoloji və Fəlsəfi Arxa Plan:

Hobbsun "İnsan insanın canavaradır" fikri: Çətinlikdə insan təbiətinin ilkin instinkti – öz həyatını qorumaq üçün başqalarını məhv etməkdir.

Antik dövr nümunələri: Mifologiyada və tarixdə susuz qalanların bir-birini öldürməsi (məsələn, səhrada karvan faciələri) bu sətrin real köklərini göstərir.

Müasir dünyada metafor: Bugünkü kontekstdə bu, iqtisadi bərabərsizlik (1%-in bütün sərvəti əlində saxlaması) və ya siyasi güc mübarizəsi kimi şərh edilə bilər.

 

4. Şəxsi Təcrübə və Ruh Dərinliyi:

Yetim uşağın titrəməsi ilə əlaqə: Əvvəlki misralarda yetim uşağın susuzluqdan əziyyət çəkməsi göstərilir. Bəlkə də şair özünü günahkar hiss edir – çünki o, bulud kimi yağsa belə, insanlar yenə də bir-birinə zülm edir.

Tanrı ilə dialoq: "Ay bulud, mən Tanrı qapısıyammı?" sualı ilə əlaqələndirildikdə, bu sətr ilahi ədalətsizlik (nəyə görə insanlar belə amansızdır?) sualını da yaradır.

 

5. Ən Çarpıcı İroniya:

Su, həyat simvoludur, lakin insanlar onu ölüm səbəbinə çevirir.

"Bir qurtum su" – bu qədər kiçik bir şey üçün belə insanlar humanizm və məntiqi itirir.

Bu, insanın təbiətinə qarşı ən böyük ittihamdır.

 

Bu sətrin bölüşmə mənasındakı izahı, insanın iki üzünü göstərir:

Qaranlıq tərəf: Qıtlıq qarşısında acgözlük və zorakılıq.

İşıqlı tərəf: Sonuncu şansda belə digərinə kömək etmək qəhrəmanlığı.

Şair, bizə sual verir:

"Siz hansı tərəfi seçərdiniz? Özünüz üçün vuruşardınız, yoxsa bir qurtum suyu bölüşərdiniz?"

Bu, hər bir insanın əxlaqi sınağıdır.

 

Nəticə:

Şeir, insanın təbiət və cəmiyyətlə olan uyğunsuzluğunu, özünəyad hissini və dəyişiklik arzusunun trajediyasını psixoloji dərinliklə əks etdirir. Şairin bulud olmaq istəyi, əslində, reallıqdan qaçmaq və ya daha çox güc və məna tapmaq cəhdi kimi də qiymətləndirilə bilər. Lakin sonda insan olaraq qalmaq məcburiyyəti onun ekzistensial əzabını daha da gücləndirir.

Bu şeir üçün ən uyğun psixoloji yanaşma humanist psixologiya (məna axtarışı) və ekzistensial analiz (boşluq və ölüm qorxusu ilə üzləşmə) çərçivəsindədir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)