Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Həmişəki kimi, hər şeyin qaydasında olduğu bir gün deyildi. Amma mənim üçün artıq "qayda" dediyimiz o söz də çoxdan ölünün yadigarıydı, qəbiristanlıqdakı köhnə məzar daşları kimi. İçimdə bir sükut vardı, amma sükutun özü belə çoxdan bağırırdı. Kənardan baxanda sadəcə yorğun görünürdüm. Bəlkə də ac, bəlkə də yuxusuz. Amma əslində mən öz içimdə bir payız meşəsi kimi quruyurdum.
Bəzən fikirləşirəm ki, insanın ağlını itirməsi səs-küylə olmur. Heç kim ağlını itirdiyi gün bağırmır. Sadəcə bir gün səhər durursan və görürsən ki, hamı səninlə eyni dildə danışır, amma sən artıq başa düşmürsən. Bəlkə də, dəli olmaq sadəcə artıq hamının “normal” dediyi şeyin içində nəfəs ala bilməməkdir. Və mən… nəfəs ala bilmirdim. Hər şey sanki mistik bir zarafatın içində idi. Sanki bir varlıq adı yoxdur, üzü yoxdur, amma məni kənardan izləyir və hər səhər oyandığımda, bir az daha çox hissimi götürüb, özü ilə aparırdı.
Elə buna görə də bu əhvalatı danışmaq istədim, dostum. Bəlkə kiminsə içindəki o səssizliyə toxunar. Bəlkə də, bir gün sənin başına da gələcək. Amma onda artıq gec olacaq. Çünki insan dəli olacağını bilməz. Sadəcə bir gün ayaqqabısını tərsinə geyinib güzgüyə baxar və gülümsəyər. Mənim kimi...
Heç susuzluğdan dəli olmuş adamın əhvalatını eşitmisən? O vaxt susuzluq idi, indi isə deyəsən pulsuzluq. Çox ironik deyilmi? Şəhriyar deyir ki, "dəlilər, hər nə etsə olur əhv". Görəsən bunlar da əhv olunar? Amma bəzən insan dəli olmur, ağıllı görünməkdən yorulur.
Bilirsən?! Mən həmin gün oradaydım. O istini, o qum dənəciklərini hiss edirdim. Taa ki, adam başına qum töküb özünü Tanrı hesab edənə kimi. Gəl əvvəlindən danışım sənə.
Bir zamanlar, zamanın harasında olduğu bilinməyən bir adam var idi. Bu adam, yalanla dolu dünyadan usanıb, doğrunun, daha doğrusunu desək, həqiqətin, yəni Tanrının izinə düşmüşdü. Beləcə yola çıxdı. Ayağının altı çatlamış yollar, susqun dağlar, təkcə öz əks-sədasını eşidən dərələr, yaşadığı anı unudan şəlalələrdən keçdi. Təbiət susurdu, sanki hər şey onu müşahidə edir, amma heç nə demirdi. Və nəhayət, hər şeyin bitdiyi yerdə, səhrada tapdı özünü.
Günəş beyninə zurna çalırdı. Susuzluq dilini qurutmuşdu, dodaqları parçalanmış, gözləri yuxusuzluqla bəyazlamışdı. Əlini göyə qaldırıb dedi:
-Ey Tanrı, sənin üçün gəldim... Məni eşit. Mənim bu səhrada nəyim var? Məni ölməyə tərk etmə...
Saatlar keçdi. Günəş dəyişmədi. Qum dəyişmədi. Tanrı, heç dəyişmədi. Adam bezdi. Göz yaşını itirmiş gözlərlə, bu dəfə başqa bir istiqamətə baxaraq, qürurunu da, imanını da udaraq dedi:
- Ey Şeytan, su ver mənə.
Elə o an, səhranın quru bağrından bir bulaq fışqırdı. Buz kimi. Adam içdi, içdi, doydu. Qarnı doymamış qəlbi doydu. Və elə bu an... Tozların arasından bir siluet çıxdı. Uzunboylu, ağ geyimli, nurlu üzlü bir gənc.
- Mənə itaət elə, - dedi gənc.
-Sən kimsən?
-Mənəm... Şeytan.
Adam güldü sonra dondu. Sonra dilləndi:
-Bəs sən qırmızı rəngli olmurdun? Buynuzun, quyruğun olmalıydı. Bizə deyilənlər beləydi axı...
Şeytan gülümsədi:
- Qələmi veriblər zatından xəbərsizlərin əlinə, nə gəldi yazıblar ora...
Adam oturdu bir qum təpəsinin üstünə, ağ geyimli “şeytan" qarşısında. Bir anlıq düşündü. "Nədir bu? Allahla telefon xəttimiz niyə bir tərəfli işləyir? Niyə zəng çatmır?"
Sonra baxdı şeytanın səliqəli geyiminə. Bəyaz köynəyi də var idi, ayaqqabısı da tozsuz idi. Çox güman hansısa İtaliya brendindən alıb. Hətta bəlkə influnserdi, kim bilir, Instagram'da milyon izləyicisi var. "Cəhənnəmdən bir də story atsaydı, bəlkə də inandırıcı olardı" — düşündü adam.
- Bəs niyə sənə itaət etməliyəm? - soruşdu.
Şeytan başını tərpətdi, elə bil illərlə bu sualı gözləmişdi:
-Çünki sən o qədər susuzsan ki, artıq nə içdiyin önəmli deyil. Sadəcə boğazından keçsin deyə dua edirsən. Mənə də dua elədin. Və mən eşitdim. Sənə lazım olan tək şey, cavab idi, kimdən gəldiyi yox...
Adam susdu. Hiss etdi ki, bəlkə də problem şeytanda deyil. Bəlkə də şeytan sadəcə "müştəri məmnuniyyətini" yaxşı idarə edir. Allah isə... çox güman tətilə çıxıb. Ya da eyni anda milyon adamla danışdığı üçün, bizə növbə çatmır.
Sonda şeytan bir təbəssüm atdı:
-Məni niyə bu qədər yanlış çəkiblər? Bilmirəm. Amma sənin Tanrınının niyə danışmadığını sən də bilmirsən. Belə baxanda, ikimiz də eyni dərəcədə müəmmayıq.
Adam başını aşağı saldı, ayaqları altında əriyən qum kimi. Və bir nəticəyə gəldi. Bəlkə də, Tanrı susur... çünki “reallıq” adlı bu cəhənnəmin müəllifi elə özü deyil?
Adam su içib doymuşdu, amma doymayan bir şey vardı, cavab. Bu dəfə su boğazından keçəndə sanki içində bir şey qopdu. Elə bil Allah susmadı, sadəcə öz içindəki Nitşe demişkən "Allah öldü". O öləndə isə, səhranın ortasında nə bir səs, nə bir rəhmət, sadəcə ağlına hakim olan vəhşi bir sükut qaldı.
Şeytan isə qarşısında oturmuşdu. O ağ geyimi ilə sanki mələk libasında gəlmişdi. Nə də olsa mələk idi bir vaxtlar. Ya da sadəcə bütün "düzgün" təsvirlərə lağ edirdi.
-Bura səhradır, - dedi Şeytan, -hər şeyin ən səmimi olduğu yerdir. Burada maskalar yanır, inanclar çürüyür. Bura Allahın belə unutduğu ərazidir. Mən isə burdayam. Niyə? Çünki səni kimsə eşitməyəndə ilk kim cavab verirsə, sən onun olduğunu düşünürsən.
Adam artıq inamla yox, qorxu ilə baxırdı.
-Deməli, səni çağıranda gəlirsən? - dedi adam.
- Mənə dua edənin əvvəl adını soruşmuram, -cavab verdi şeytan, - Mən kimə xidmət etdiyimi seçmirəm, kim istəyirsə, ona danışıram.
Qum təpələrinin arxasında səs gəldi. Qaranlıq çökməyə başlamışdı. Gecə, sanki ətrafı udmurdu, adamın içini yavaş-yavaş əritməyə başlamışdı. Duman qalxırdı. Amma bu duman, təbiətin deyil — sanki zamanın öz nəfəsi idi.
Şeytan əlini uzatdı. Amma bu əl kömək əli deyildi. Bu, bağlayan bir əl idi. Tələyə çevrilmiş, qurtuluş kimi görünən, amma günahın sükutla təqdim edilmiş forması idi.
- İtaət et, - dedi o yenə.
Adam qaranlığa baxdı. Ürəyində bir səs var idi: "Tanrı haradadır?"
O səs cavab vermədi. Elə bil, Tanrı onu yox, yalnızlığını yaratmışdı. Və o yalnızlıq indi onun ilahisi idi.nBəlkə də Tanrı heç vaxt göydə deyildi. Bəlkə də Tanrı, adamın sonuncu göz yaşında idi. O da quruyanda Tanrı getmişdi. Quru gözlərə göylər cavab verməzdi. Çünki yalvarmaq da bir nemətdir, ona da möhlət verilməz.
Və sonda adam soruşdu:
- Bəs Tanrı indi haradadır?
Şeytan bir az susdu. Sonra sakitcə dedi:
- Harada onu sonuncu dəfə axtardınsa, bax orada qalıb. Sən isə gəlib mənə çatdın. Bu artıq sənin taleyin deyil -seçimindir.
Adam yenə də o bulaqdan içdi. Amma su qarnına deyil, zehininə axdı. Elə bil suyun içində sükut həll olmuşdu və indi o, Allahın heç nə deməyən səsini içirdi. Hər qurtumda daha da çox səssizlik dolurdu içərisinə. Səhrada susmaq normaldır. Amma adamın içində bir "nə üçün?" səsi vardı və bu səs cavabsız qaldıqca böyüyürdü. Sanki bir virus kimi ağlını gəmirirdi.
Şeytan artıq qarşısında deyildi. Yox olmuşdu. Yalnızlıqdır əslində ən böyük iblis. O da səhranın mərkəzində taxt qurmuşdu. Adam gözlərini yumdu. Elə bil gözü özü idi. Qaranlıq içində daha da qaranlıq. Birdən bir səs eşitdi. Öz səsi idi. Amma səsi deyildi, səsini düşünən beyninin səsi idi.
- Tanrı səni eşitmədi, çünki sən çox səssiz dua elədin. Duanı qışqıraydın, bəlkə eşidərdi…
- Ya da, bəlkə, Tanrı qulaqlarını bağlayıb. Təkamül prosesində bu funksiyanı itirib...
-Bilirsən nədir? Tanrı var idi, amma çox danışdılar, qorxutdular, qəlibə saldılar. O da bezdi. Tərbiyəli varlıqdır, çıxıb getdi.
Bu səs artdı. Beynində tonlarla fərqli versiya danışmağa başladı. Hamısı tanrısal idi. Amma heç biri Tanrı deyildi. Gecə daha da qaranlıqlaşdı. Göy üzü yox oldu. Səhranın üzü yox oldu. Adam öz içində idi artıq. Bir səhra içində başqa bir səhraya düşmüşdü. Bu dəfə şüurunun səhrası. Qum yox idi, amma hər düşüncə bir dənə qum qədər kəsici idi. O, gülməyə başladı. Yavaş, uzun, sərt bir gülüş. Özünə gülürdü. Dua etdiyi əllərinə, sükuta, suya, şeytana, şeytanın Prada geyiminə... Hətta Tanrıya da gülürdü. Gülüşü boğazında ilişdi və o, göz yaşları tökərək öz dəliliyinin içində boğulmağa başladı.
O artıq bir insan deyildi. O, dua ilə dəli olmuş bir ibtidai varlıq idi. Gözləri göyə baxırdı, amma göy yox idi. Tanrının yoxluğundan yaratdığı təsəvvüfi bir uçurum idi o. Orada nə mələk, nə şeytan, nə də cavab var idi. Orada sadəcə insan vardı, cavabsız qalmış, həqiqət arxasında dəli olmuş bir insan.
Səhra hələ də susur. Amma bu dəfə, qum təpəsinin üstündə oturan o adam gülümsəyir. Saçları toz içində, gözləri qızarıb, baxışlarında isə qəribə bir işıq var. Öz-özünə pıçıldayır:
- Cavab verməyən Tanrının yerini mən tuturam indi. Mənə dua edin. Mən ən azından eşidirəm...
O, başına bir qum tacı qoyur, əllərini göyə uzadır. Susqunluq içində pıçıltı ilə:
-Bis... ər-Rəhim. Mənim adımla başlayın...
O dəli oldu. Amma bəlkə də bu, ağlın sonuncu mərtəbəsi idi. Axı ağıl cavab axtarır, dəlilik isə cavab verməyə başlayır.
***
Bir dəfə mən də dua etdim. Əlimi göyə uzatdım, amma yuxarı baxmadım. Bilirdim ki, orada da heç nə yoxdur. Sadəcə əlimi uzatdım — bəlkə kiminsə vecinə olar deyə. Olmadı.
Saatlarla dua elədim. Susdum. Ağzım danışırdı, amma içimdə səssizlik var idi. Boşluq belə cavab verirdi, Tanrı isə yox. Axırda başa düşdüm ki, bu bir dialoq deyil. Bu, bir səs yazısına danışmaq kimidir, qarşında heç kim yoxdur, amma sən səmimisən, necəsə inanırsan.
Əslində, hər şeyi qadağa etmişdilər. Fikirləşməyi də. Düşünməyi də. Ən böyük günah, sual vermək imiş. Ən böyük cəza isə cavab gözləmək.
O gün anladım. Mən dəli olmuram. Sadəcə, düzəlmiş bir sistemə uyğun gəlməyən hissələrim var. Mən dua edəndə, əllərim yuxarıda olur. Cavab gəlməyəndə, əllərim aşağı düşür. Amma başım heç vaxt yerə düşmür. Çünki başımın içində bir Tanrı susur. O mənəm.
İndi biri gəlir deyir: "Namaz qıl. Allahla əlaqəyə keç." Dostum, mən "zəng çatmır"bölgəsindəyəm. Siz şəbəkədəsiz, bəlkə də rominqlə danışırsız. Mən isə çoxdan sükutun içində zarıyıb səsimi unudanlardanam. İndi gülürəm. Özümə, keçmişimə, dualarıma. Hətta Allahın özünə. Çünki Tanrı cavab verməyəndə, onun əvəzinə gülməkdən başqa çarəm qalmır.
Gəl bir əhvalat daha danışım sənə…
Deyirlər, bir dəfə bir oğlan olub. Yox, bu "bir zamanlar" nağılı deyil. Bu zaman hələ bitməyib. Oğlan hələ də var. Ola bilər bir az azalmış formada, bir az qaralmış zehnilə, bir az da qaranlıq küçələrin küncündə unudulmuş təbəssümüylə. Amma var. Hər halda, özünə görə bir "varlıq statusu"daşıyır. Hər səhər oyanıb bir stəkan çay içməklə, həyatda olduğunu təsdiqləyir. Sanki çayla ruhun arasında bir gizli anlaşma imzalanıb: "Məni iç, mən səni içimə qaytarım.”
Bu oğlanın həyatı bir zamanlar çox normal görünürdü. Yəni əgər normallıq dediyimiz şey, ruhi partlayışları səliqəli şəkildə içində basdırmaqdırsa, bəli, çox normal. Dostları vardı, ailəsi vardı, gülümsədiyi anlar vardı... Hər şey vardı, bircə özü yox idi.
Bir gün, bu dəqiq nə günü idi, o da xatırlamır güzgüyə baxdı. Dedi: "Mən kiməm?" Cavab gəlmədi. Güzgü susdu. O da susdu. Hər şey orda başladı. Əvvəlcə səslər gəldi. Amma onlar "dəlilik səsləri" deyildi. Onlar daha çox həqiqətin pıçıltısıydı. "Sən bu deyilsən" deyən bir səs vardı içində. "Səni bu sistem doğmadı. Səni bu həyat formalaşdırmadı. Sən yadsan." Əvvəl qorxdu, sonra öyrəşdi. Sonda da sevdi. Çünki insan, onu belə də olsa anlayan bir şeyə bağlanmaq istəyir. Hətta o şey öz ağlının çatlamış qırıntısı olsa belə.
***
İndi deyirsən ki, niyə bu əhvalatı danışdım sənə?
Çünki bəzən həqiqətlərimizi, yalnız nağıl formasında danışa bilirik. Bəzən başqasının adına danışmaq, öz adımıza susmaqdan daha təhlükəsizdir. Və bəzən, sənə deyirəm, insan öz həyatını yalnız "bir əhvalat" kimi təqdim edə bilər, çünki həqiqət olaraq desə, hamı dəlilik sayar.
Bəlkə də dəli olmuşam. Amma səssizəm. İnadla susan, qışqıra bilməyən bir dəliyəm. Ağlımda fırlanan fikirlər artıq mənim deyil. Mən onlara sahib deyiləm, onlar mənə sahibdir. Və bu sahiblik, bu əsarət,mənə bir növ azadlıq verir. İroniyalıdır, düzdür? İnsan, ağlını itirəndə bir növ xilas olur. Çünki artıq başqalarının qaydaları ilə yaşamaq məcburiyyətində deyil.
Məsələn, mən artıq sağlam görünməyə çalışmıram. Sifətimdəkı sarı-qəhvəyi çillərlə, sükutla siqaret çəkərək, divarlara baxaraq yaşayıram. Qaranlıq otaqlarda nəfəs alıram, amma nəfəs almağımın səbəbini unudalı çox olub. Və hərdən güzgüyə baxıb soruşuram: "Sən bu gün də sağsan?" Cavab gözləmirəm. Çünki cavablar məni qorxudur.
Gözüm yollarda deyil artıq. Yollar məni yormağa başlayandan bəri, mənə baxmayan heç bir üfüqdə ümid axtarmıram. Mən sadəcə gedirəm. Deyirlər ki, məqsədsiz insan yoxdur. Mən isə varam. Tək, səssiz və azad. Və əgər bu əhvalatı kimsə eşidərsə, sadəcə bir nağıl kimi yadda saxlasın. Çünki əgər həqiqət olduğunu anlasa... qorxacaq. Və mən elə bu qorxudan bəslənirəm.
…və indi, bu əhvalatı danışmağımın səbəbini bilirsənmi? Hər şeyin mənasız göründüyü bir axşam idi. Dənizdə elə bil ruhumu yuyurdum, amma tərtəmiz etmirdi. Sadəcə bulanıqlığını daha da dərinləşdirirdi. Düşündüm. Bəlkə də, bu hekayə mənim deyil. Bəlkə o dəli mənəm. Və ya daha dəhşətlisi, bəlkə heç o da yoxdu. Sadəcə beynim, içindəki çürük bir uşaq təxəyyülünün təzə qoxusu ilə bu əhvalatı yaratdı. Bir dəfə yox, saysız dəfə. Çünki yaddaşım da bir yalançıdır. Elə özüm kimi. Axı mən həqiqətlə yalanın bir-birini öpdüyü yerdə doğulmuşam. Nə tam o tərəfdənəm, nə bu. Bəlkə də, heç doğulmamışam. Sadəcə yazılmışam. Yazılmış bir varlıq. Bu hekayə də elə mənim doğum aktımdır, təkcə altındakı imza çatışmır.
Yəni, bu əhvalat, bəlkə də, mənim bircə dəfə ağlım başımda olan gecənin hesabatıdır. Yaxud da, ağılım başımda olmayan bütün günlərin cəmi. Amma istənilən halda… əgər sən də oxuyursansa, demək, mən tək deyiləm.
Ya da yox, dostum. Bu ağıl deyil. Bu, kollektiv dəlilikdir.
QEYD: Konkret halda bu yazıdakı fikirlər tək müəllifin fikirləridir və bilavasitə, redaksiya ilə heç bir bağlılığı yoxdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.08.2025)