Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Xeyr dostum. İnsan cəmiyyətin yaratdığı zəncirlərdən daha çox, onun qurduğu mənalar dünyasının içində boğulur. “Ağıllı” ilə “dəli” arasındakı sərhəd, adətən, qəti və aydın görünür. Amma əslində bu sərhəd çox vaxt bulanıq, təbəqəlidir və bir insandan digərinə dəyişir. Bəlkə də dəlilik dediyimiz şey, əslində cəmiyyətin qəbul edə bilmədiyi fərqlilik, sınanmış qaydaların xaricinə çıxmaq istəyidir.
Dəlixanada oturanlar, çox vaxt qaranlıq, anlaşılmaz və yersiz sayılan insanlar kimi qəbul edilir. Amma onların içində, insan ruhunun ən dərin qatlarında gizlənən sirlər, çox zaman cəmiyyətin ümumi şüurundan daha genişdir. Onlar öz dünyalarını başqalarının anlamayacağı yollarla təhlil edir, fərqli dünyagörüşü ilə insan təbiətinin qaranlıq və işıqlı tərəflərini üzə çıxarırlar. Bu mənada, dəlilik bir növ “görmə qabiliyyətinin” sərhədini aşmaqdır, amma cəmiyyətin gözündə bu, anormallıq və təhlükə kimi qavranılır. Ağıllılıq isə, cəmiyyət tərəfindən müəyyən edilmiş normalar daxilində düşünmək, yaşamaq və davranmaq deməkdir. Bu normalar da çox vaxt konformizmdən, qorxulardan və qorunmaq istəklərindən doğur. İnsanlar özlərini bu “normal” sərhədlərə uyğunlaşdırmaqla təhlükəsizlik, qəbul olunma və sakitlik axtarırlar. Amma bu, əslində ruhun qapadılması, özünü itirməyə bərabərdir.
Dəlilik və ağıllılıq arasındakı sərhəd bulanıq olduqda, insan özü ilə mübarizə aparır. Bu mübarizədə bəzən insan öz “dəli” tərəfi ilə barışır, onu qucaqlayır və onun sayəsində həqiqəti kəşf edir. Bəzən isə “ağıllı” tərəf daha güclü olur və insanı cəmiyyətin tələblərinə təslim edir. Bu sərhəddə yaşamaq, insanın həm özünü, həm də dünyanı anlamaqda əzablı, bəzən də şok edici səyahətidir. Dəlilik, bəzən insanın azadlıq arzusu, daxili səsə qulaq asması və qaranlıq labirintlərdə itmək istəməsidir. Ağıllılıq isə, bu labirintdən çıxmaq üçün quraşdırılmış yeganə yoldur, amma bəlkə də bu yol həqiqəti görməkdən qorxmaqdır.
Nəticədə, dəlilik və ağıllılıq arasında sərhəd bir çox vaxt insana bərabər olan sükut, tənhalıq və qaranlıqdır. İnsan o sərhəddi keçərkən həm itirir, həm də tapır.. Özünü, öz həqiqətini və bəlkə də ən vacibi, azadlığını.
İnsan ağlının ən qaranlıq və eyni zamanda ən işıqlı nöqtəsində yerləşən “dəlilik” anlayışı, cəmiyyətin qurduğu illüziyalar dünyasının ən böyük təhdididir. Dəlilik, yalnız normadan kənara çıxmaq deyil, eyni zamanda həyatın mənasını, varlığın dərinliyini sorğulamaq cəsarətidir. Bu, şüurun ən kəskin nöqtəsində dayanan bir məqamdır, bir tərəfdə məntiq və struktur, digər tərəfdə isə anarxiya və xaos.
Cəmiyyət üçün “ağıllı” olmaq, özünü müəyyən edilmiş quruluşlara uyğunlaşdırmaq, sosial rolları qəbul etmək və bu çərçivədə hərəkət etmək deməkdir. Bu, məntiqin və qaydaların qəbul edilməsidir, amma çox vaxt məntiqdən də böyük olan şey, qorxu və ehtiyatdır. Qorxu, insanı sərhədlərə bağlayır, ehtiyat isə onu özünü qorumaq üçün narahat edir. Bu narahatlıq insanı bəzən öz gerçəkliyindən, bəzən də başqalarının gözündən gizlənməyə məcbur edir. Dəlilik isə, bu sərhədləri qırmaq, məntiqin məhdudiyyətlərini aşmaqdır. O, insanın ruhunun ən dərin, ən sarsılmaz qatlarında gizlənən həqiqətə açılan qapıdır. Lakin cəmiyyət bu qapını qəzəb və qorxu ilə bağlamağa çalışır. Çünki dəlilik oyanışdır, qiyamdır. O, mövcud reallığın süni təbəqəsini yıxır və insanı öz varlığının ən təməl sualları ilə üz-üzə qoyur. Dəlilik və ağıllılıq arasındakı sərhəd sadəcə fərqli düşüncə tərzləri arasındakı fərq deyil, həm də insanın öz kimliyinə qarşı qurduğu ən dərin mübarizədir. Bu mübarizədə insan bəzən öz “dəli” tərəfi ilə üz-üzə gəlir. Onu anlamaq, qucaqlamaq, bəzən isə rədd etmək məcburiyyətində qalır. Həmin anlarda insan özü ilə dialoqa girir. Burada daxili sükut və xaos bir-birinə qarışır. İnsan ruhunun bu mübarizəsi, eyni zamanda varlığın özü ilə dialoqdur. Hər insanın içində, dəlilik və ağıllılıq arasında ince, görünməz bir ip var ki, o ipi tutmaq bəzən həyatla ölüm arasındakı fərq kimi olur. İp buraxılanda insan özü ilə, dünyayla və hətta zamanla əlaqəsini itirir. Bu, yalnız bir kəskin sarsıntı deyil, həm də mənəvi ölümün, ruhun parçalanmasının simvoludur. Lakin dəlilik yalnız itki deyil. O, həm də azadlığın qapısıdır. Azadlıq, insanın məhdudiyyətləri, qorxuları və sosial gözləntiləri aşmasıdır. Bu aşma yolu çox vaxt ağrılı, yalnızlıq və qarışıqlıq dolu olsa da, bir o qədər də zəngin və dərin həyat təcrübəsi verir. Dəlilikdə insan varlığının sonsuz potensialını və həm də qaranlıq tərəfini kəşf edir.
Ağıllılıq isə, bəzən bu potensialı bağlamaq, onu gözəgörünməz etmək, çünki daha asan, daha təhlükəsiz yol budur. Ağıllı olmaq sosial qəbulun və həyatın stabil qalmasının təminatıdır. Amma bu stabil qalma, bəzən insan ruhunun donması, cansızlaşması ilə nəticələnir. Burada insan, öz ruhunun içindəki alovunu söndürür, ona zəncirlər vurur. Cəmiyyətin bu iki anlayışa münasibəti də çox qərəzli və təkcə qorxudan qaynaqlanır. Cəmiyyət üçün dəlilik, “düzgünlük” xəttindən kənara çıxmaqdır. O xətti pozanlar isə təhlükəli, idarəolunmaz olaraq qiymətləndirilir. Amma həqiqət budur ki, çox vaxt insanlığın ən dərin həqiqətləri, ən böyük irəliləyişləri məhz bu “dəli” sayılan fərdlərin düşüncə və həyatından doğur. Nəticədə, insan bu bulanıq sərhəddə yaşayarkən bəzən itər, bəzən tapar. Bu sərhəd, bir tərəfdə qorxu və tənha sükut, digər tərəfdə isə sarsılmaz azadlıq və dərinlikdir. Bu sərhəddi keçmək, insanın özü ilə, dünyayla və hətta kainatla üzləşməsi deməkdir. Bu sərhəddə yaşamaq, bəlkə də insan olmağın ən böyük mənasıdır.
Bu daxili savaş sadəcə ruhun qaranlıq labirintində baş vermir. O, insanın gündəlik varlığında, cəmiyyətlə olan əlaqələrində, əxlaqi seçimlərində də özünü göstərir. İnsan yalnız daxildə deyil, xaricdə də Tanrı və Şeytanın təsirləri arasında qalar, öz yolunu tapmağa çalışar.
Bəzən insanın içində bir otaq olur. Səsi udan divarları, zamanın ora daxil ola bilmədiyi bir yer. Bu otaqda nə saat işləyir, nə də günəş doğur. Sadəcə üç varlıq var. Allah, Şeytan və insan. Onlar danışmırlar, çünki burada danışıq yox, niyyətlər, niyyətlərin altındakı qorxu və həqiqət var. Allah bu otaqda hökmran deyil. O baxır. Şeytan da hökmran deyil. Otəhrik edir. Amma nə qəribədir ki, insan burada təkbaşına hökm verməyə məcburdur. Bu otaqda azadlıq vardır, amma bu azadlıq cənnət və cəhənnəm arasında parçalanmış bir azadlıqdır. Bu, azad seçimin gətirdiyi ağrının və məsuliyyətin otağıdır. İnsan düşünür: “Bəs əgər Allah hər şeyi bilirsə, niyə sınayır? Əgər Şeytan uduzmuşsa, niyə hələ də pıçıldayır?” Bu otaqda insan sadəcə düşünmür. O parçalanır. Onun ruhu üç yerə ayrılır. Bir tərəfdə ilahi bir sakitlik, digər tərəfdə iblissayağı bir şübhə, ortada isə qaranlıqda qərarsız qalan bir mənlik. Bura bir növ ruhani döyüş meydanıdır, amma səssiz, görünməz silahlarla döyüşülən bir yer. Bu otaqda Allah hər zaman üz çevirən deyil, amma susandır. Onun susqunluğu insanı sınağa çəkmək üçün deyil, insanın öz varlığı ilə üz-üzə qalması üçündür. Çünki bu dünyada heç bir doğru, hazır verilmir. Doğru, yalnız sükutun içindən, öz vicdanının qaranlığında qazılıb çıxarılır. Bura insanın maskasız qaldığı yerdir. İctimai rolu, adı, dini, milliyyəti hamısı bu otaqda tökülür. Çılpaq bir ruh qalır ortada. Və o ruh cavab axtarır.
Şeytan, bu otaqda alov deyil, şübhədir. Varlığın anlamına, Allahın sükutuna, dünyanın ədalətinə dair bitməz suallar. O soruşur: “Əgər Allah varsa, niyə bu qədər əzab var? Niyə səssiz qalır? Bəlkə səni tək qoyub?” Bu suallarla ruhun içindəki zəmin laxlayır, ağıl şübhənin kənarında yellənir. Amma bu sualların özü insanı formalaşdırır. O, ağrı ilə dərinləşir, şübhə ilə aydınlanır. Bu otaqda olmaq bir cəza deyil, bir imtiyazdır. Çünki çoxları bu otağa girmədən ömür sürür. Onlar səthi həyatın səs-küylü dəhlizlərində dolaşır, heç vaxt iç dünyalarının qapısını açmırlar. Amma kim bu otağa giribsə, artıq əvvəlki kimi çıxa bilməz. Ya yıxılacaq, ya dəyişəcək. Bu otaqdan çıxan adam ya dəli kimi görünəcək cəmiyyətə, ya da peyğəmbər kimi. Çünki bu otaq insanı ya Şeytanla əlbir, ya da Tanrıya tərəf aparır. Ortada qalmaq mümkün deyil. Və bəlkə də insanın faciəsi ondadır ki, bu otaqda təkdir. Allah susur, Şeytan gülümsəyir və insan, bu iki sonsuzluq arasında titrəyir. Burada Tanrı sənin səssizliyin içində gizlənmiş bir imkandır, Şeytan isə qorxularını pıçıldayan kölgədir. Və sən, onların ortasında öz taleyinin müəllifisən.
Bəli, susqun otaqda səslər yoxdur, amma həyatın ən güclü səsi oradadır. Və insan o səsi yalnız öz içinin dərinliyinə endikcə eşidə bilir. Bu eşitmək, bir peyğəmbərin və ya bir dəlinin pıçıltısı ola bilər. Fərq insanın nəyi seçdiyindədir. Sən özünü orada tapacaqsan. Ya da itirəcəksən. Və bəlkə də hər ikisi eyni şeydir. Bu mübarizələrdə insanın qarşılaşdığı ən acı həqiqət isə yalnızlıqdır. Nə qorxularını, nə inancını, nə də ağlının fırtınalarını tam paylaşa biləcək heç kim yoxdur. Və məhz bu yalnızlıq, insanın ən böyük düşməni olduğu qədər, ən sadiq yoldaşıdır.
Qorxu ilə inanc arasında insan ağlı bir körpüdür. Tez çökə bilən, daimi təmirə ehtiyacı olan, altında uçurumu gizlədən bir körpü.. Bu körpüdən keçmək cəsarət istəyir, çünki hər addımda səndən bir parça qopur. Ya inancından, ya ağlından, ya da qorxularından. İnsan bu savaşı içində daşıyır, susaraq. Qışqırsa, heç kim eşitmir. Çünki bu müharibə səssizdir, içəridə gedir. Səssizliyin ortasında güllə kimi dəyə bilər bir şübhə. Qorxu, insanın ilk instinktidir. Uşaq doğular-doğulmaz ağlayır. Sanki dünyaya yox, uçuruma düşdüyünü anlayır. Qorxu insanın yaradılışına yazılıb. O, sadəcə təhlükədən qaçmaq üçün yox, həm də sual verməyə başlaması üçün bir səbəbdir. "Niyə buradayam?", "Nə olacaq?", "Bəs sonra?". Bu sualların kökündə qorxu yatır. Amma elə həmin qorxu insanı inanca da sürükləyir. İnsan bilinməyənə sarılır, görünməyən bir gücə bel bağlayır. İnanır ki, bu xaosun içində bir nizam var, bu ağrının sonunda bir məna var. Amma bəzən inanc da qorxunun maskasına çevrilir. İnsan inandığını düşünür, əslində isə sadəcə qorxur. Cəhənnəmdən qorxur, yox olmaqdan qorxur, əbədi tək qalmaqdan qorxur. Və bu qorxu inancı deformasiyaya uğradır. Tanrı bir sevgi varlığı olmaqdan çıxıb bir cəza mexanizminə çevrilir. İnsan Allaha doğru deyil, ondan uzaqlaşır. İnanc qorxunun kölgəsində boğulur.
Ağıl isə bu savaşa gec qoşulur. Uşaqkən biz qorxuruq, sonra inanırıq, sonda isə soruşmağa başlayırıq. Ağıl bu sferada nə Tanrıdır, nə Şeytan.. O, sadəcə işıq salmaq istəyir. Amma işıq saldıqca qaranlıq dərinləşir. Hər suala cavab tapıldıqca, yeni suallar yaranır. Hər qaranlıq künc aydınlananda, bir başqası peyda olur. Ağıl bəzən inancı yaralayır, bəzən qorxunu ifşa edir, bəzən də insanı daha da tənhalaşdırır. Çünki çox düşünənlər çox az anlaşılır. Çünki ağıl, özünə tam sadiq qaldıqda, inanca zidd düşür və burada insan bölünür. Bax bu bölünmənin ortasında olan insan ki var, nə tam ağıllı, nə tam inanclı, nə də qorxusuz. Bir ayağı işıqda, biri qaranlıqda. Və bu yarımçıq vəziyyət, bəlkə də insanın ən saf halıdır. Çünki insan bütöv deyil. O, daimi parçalanma halındadır. O, şübhəsi ilə var olur, qorxusu ilə ayıq qalır, inancı ilə irəliləyir. Ən ağrılısı isə budur ki, bu savaşda insan təkdir. Heç kim sənin qorxularını tam başa düşə bilməz. Heç kim sənin inancındakı çatları görə bilməz. Heç kim sənin ağlında baş verən partlayışları dinləyə bilməz. İnsan yalnızdır və bəlkə də bu yalnızlıq, Tanrı ilə eyni səviyyədə olmaq üçün yeganə yoldur. Çünki Tanrı da təkdir. Və insan bu təkliyin ağırlığında Tanrıya bənzəyir. Lakin yalnızlıq və daxili savaş insanı parçalayanda belə, o, öz varlığının mənasını axtarmaqdan əl çəkmir. Əksinə, bu axtarış insanı azad edir. Hər qorxu, hər inanc, hər şübhə onu daha dərin, daha azad bir varlıq halına gətirir. İnsanın varlığı, bir çalınan nota kimi əks-səda verir. O, ağrı ilə, qorxu ilə, inanc ilə və ağıl ilə özünü tapmağa çalışır. Tanrı və Şeytan arasındakı mübarizə, əslində, hər bir insanın içindəki mübarizənin sadəcə bir əksidir. Bəzi anlarda insan Tanrıya yaxınlaşır, sükutunda inanc tapır, bəzən də Şeytana yaxınlaşır, qorxularını açıq şəkildə sevir. Amma heç biri, heç bir inanc, heç bir şəxsiyyət tam olaraq insanı dəyişdirə bilmir. İnsan hər zaman içində bir parçalanma hissi ilə yaşayar, heç vaxt tam olaraq bütünləşməz. Bu, varlığın ziddiyyətidir dostum. İnsan ölümlə üzləşdiyində, Tanrını və Şeytanı anlayır amma bu anlayış da səssiz, içindəki boşluqdan başqa bir şeyə çevrilmir. Var olmaq, ölümdən qaçmaq deyil, bu iki səsin ortasında yaşamaqdır. İnsan həm Tanrıya, həm də Şeytana baş əymədən, özünü olduğu kimi qəbul edir. Bəlkə də varlığın ən böyük mənası da buradadır. İnsan hər zaman suallarla yaşayır. Suallar, varlığın ən böyük lütfüdür, çünki o suallar insanı dərk etməyə, özünü tapmağa aparan yolda yeganə bələdçidir. Tanrının sükutunda, Şeytanın pıçıldamaları arasında, insan, yalnız bir şeyə inanmalıdır. Suallarını cavablandırmağa gücü yetənə qədər var olmağa.
Yalnızlığa düşən insan, özündə bütün kainatı, varlığı, Tanrını və Şeytanı tapmağa başlayır. O, tənhalıqda Tanrının sükutunu, Şeytanın təhriklərini və ağlının müharibəsini duyur. Və bəlkə də yalnızlıq, insanın özünü tapmaq üçün keçməli olduğu ən mühüm yoldur. Bu yolda heç bir əminlik yoxdur, ancaq bir şey var: insan öz varlığının anlamını axtarır, hər bir qorxu və inancın, ağıl və şübhənin kəsişməsində özünü daha dərin anlayır. Hər bir insanın varlığı, Tanrı ilə əlaqə qurmağa çalışmaqdan, Şeytanın təhriklərinə məruz qalmaqdan və ağılın işığında itməkdən ibarətdir. Amma nəticədə, bu üç varlığın, bu üç təməl qüvvənin arasında insana verilən ən böyük bəxşiş azadlıqdır. İnsan, bu üç qüvvənin içində özü olmağı seçə bilər. O, qorxularına, inancına və ağlına qarşı çıxaraq, öz yolunu tapacaq və bəlkə də ən sonunda, özünə və varlığına sükunət gətirəcək. Bu mübarizənin sonunda, insan ən böyük haqqını, öz varlığını və seçimlərini qoruma haqqını əldə edəcək. Və bəlkə də o zaman, insanın ən böyük fəlsəfi kəşfi reallaşacaq. Var olmaq, hər şeyin öhdəsindən gəlmək deyil, hər şeyin içində var olmaqdır.
Bəlkə də Tanrı cavab vermir, çünki insanın susaraq öyrənməsini istəyir. İnsan heç vaxt tapmadığı Tanrının, heç vaxt dinməyən Şeytanın və heç vaxt susmayan ağlının övladıdır. Bütün bu savaşlardan sonra, insan nə Tanrıya qalib gəlir, nə Şeytana. Yalnız özünə yaxınlaşır. Sonda heç nə dəyişmir, sadəcə insan bir az daha susur. Kainatın sükutunda, insan yalnız bir şey eşidir o da ancaq öz nəfəsini...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.06.2025)
