Rəqsanə Babayeva, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Teatr bir vaxtlar şəhərin ürəyi idi. Tamaşa günü küçələrdə tələskən addımlar, foyelərdə səssiz həyəcan, zalda isə kollektiv bir nəfəs hiss olunardı. Səhnədə deyilən söz təkcə aktyora aid olmazdı, o söz tamaşaçının yaddaşında davam edərdi. Bu gün isə teatrlar hələ də var, pərdələr açılır, işıqlar yanır, amma sual dəyişib: niyə gənclər bu səhnələrə getdikcə daha az yol tapır?

Bu yazı teatrı müdafiə etmək üçün deyil. Nostalji ilə keçmişi ideallaşdırmaq niyyətində də deyil. Məqsəd sadəcə bir məsafəni anlamaqdır: teatrla gənclik arasındakı görünməz boşluğu.

Teatr nə idi və nəyi təmsil edirdi?

Teatr təkcə sənət növü deyil, canlı ünsiyyət formasıdır. O, burada və indi baş verən bir hadisədir. Tamaşa hər dəfə fərqlidir, çünki aktyor da dəyişir, tamaşaçı da. Teatrın gücü məhz bu təkrarsızlıqda idi.

Uzun illər teatr maarifləndirici rol oynayıb. Sosial məsələlər, mənəvi suallar, insanın daxili ziddiyyətləri səhnədə açılıb. Tamaşaçı teatrda təkcə baxmırdı, düşünməyə məcbur olurdu.

Amma bu düşünmə tərzi zamanla gənclik üçün “ağır” görünməyə başladı. Çünki müasir dövr düşüncəni sürətləndirdi, teatr isə yavaşlığı qorudu.

Zaman dəyişdi, ritm dəyişdi

Bugünkü gənclik sürətli zamana doğulub. Video 30 saniyədir, fikir 5 saniyəlikdir, diqqət isə daimi parçalanıb. Teatr isə iki saatlıq diqqət tələb edir. Telefonu söndürmək, səssiz qalmaq, yalnız baxmaq və dinləmək.

Bu, artıq bir vərdiş yox, çətinlik kimi qəbul olunur.

Teatr gənclərə uzaq düşdü deyərkən, bəlkə də daha doğru ifadə budur: teatr öz ritmini qorudu, amma zaman dəyişdi. Sual isə budur – teatr bu dəyişən zamana uyğunlaşmalıdırmı, yoxsa zamana müqavimət göstərməlidir?

Teatr dili gənclərlə danışırmı?

Teatrın əsas problemlərindən biri dildir. Burada dil təkcə söz demək deyil, üslub, mövzu, yanaşma deməkdir. Bir çox tamaşalar hələ də köhnə estetikaya, köhnə anlatım formalarına söykənir.

Gənc tamaşaçı isə səhnədə öz dilini, öz problemini, öz sualını görmək istəyir. Onun gündəlik həyatında qarşılaşdığı dilemmlər, kimlik axtarışları, sosial təzyiqlər, gələcək qorxusu səhnədə əks olunmadıqda, teatr “başqasının yeri” kimi görünür.

Bu, klassik əsərlərin lazımsız olduğu anlamına gəlmir. Amma klassika da canlı oxunuş tələb edir. Əks halda o, muzey eksponatına çevrilir.

Teatr əlçatandırmı?

Teatr çox zaman “elit sənət” kimi təqdim olunur. Bu təqdimat özü-özlüyündə uzaqlaşdırıcıdır. Gənc insan üçün teatr bileti bahalı, qaydaları sərt, mühiti rəsmi görünə bilər.

Necə geyinməli, necə davranmalı, nə vaxt alqışlamalı – bu görünməz qaydalar gənci sıxır. Teatr azadlıq yox, çərçivə hissi yaradır.

Əslində teatr azad düşüncə məkanı olmalıdır. Amma bu azadlıq hissi tamaşaçıya ötürülmədikdə, gənclik oraya daxil olmur.

Təhsil və teatr əlaqəsi

Məktəblərdə və universitetlərdə teatrla tanışlıq çox vaxt məcburi ekskursiya səviyyəsində qalır. Şagird tamaşaya aparılır, amma onunla dialoq qurulmur. Tamaşa sonrası müzakirə, sual-cavab, düşüncə paylaşımı olmur.

Beləliklə, teatr yenə tapşırığa çevrilir. Tapşırıq isə sevilmir.

Əgər gənclik teatrı dərk etmədən, sadəcə “getmiş olmaq üçün” gedirsə, bu təcrübə onun yaddaşında yer tutmur.

Rəqabət deyil, müqayisə

Teatrın qarşısında güclü rəqiblər var: seriallar, filmlər, sosial media, platformalar. Amma teatr onlarla eyni oyunu oynamağa çalışdıqda uduzur. Çünki teatrın gücü effektlərdə deyil, canlılıqdadır.

Gənclər ekranda hər şeyi görə bilər. Amma aktyorun nəfəsini, səhnənin enerjisini, kollektiv sükutu yalnız teatrda yaşamaq mümkündür. Bu fərq izah edilmədikcə, teatr ekrana uduzmuş kimi görünür.

Gənclər teatrdan nə gözləyir?

Gənc tamaşaçı hazır cavab yox, sual axtarır. Ona “düz budur” deyən tamaşa yox, “bəs sən nə düşünürsən?” deyən səhnə lazımdır.

Eksperimental tamaşalar, alternativ məkanlar, interaktiv teatr formaları gəncliyi cəlb edə bilir. Bu da göstərir ki, problem teatrın özü deyil, onun təqdimat formasıdır.

Teatr dəyişməyəndə yox, dəyişmədiyini iddia edəndə itirir.

Teatr niyə yenə lazımdır?

Çünki teatr yeganə sənət növüdür ki, insanı insana birbaşa bağlayır. Filmdə montaj var, serialda təkrar var, sosial mediada filtr var. Teatrda isə heç nə gizlənmir.

Səhnədəki səhv də həqiqidir, pauza da, baxış da.

Gəncliyin bu həqiqətə ehtiyacı var. Amma bu ehtiyac səs-küylü deyil, səssizdir.

Teatr ölməyib. Sadəcə səssizləşib. Gənclik isə səssizliyi eşitməyi unudub. Bu iki səssizlik bir-birini tapmadıqca, məsafə qalacaq.

Teatr gənclərə yaxınlaşmaq üçün gəncləşməli deyil. Səmimi olmalıdır. Gənclik də teatra getmək üçün klassik olmamalıdır, maraqlı olmalıdır.

Səhnə hələ də danışır. Sual budur: biz qulaq asmağa hazırıqmı?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.12.2025)