Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Televiziya ekranı artıq uzun müddətdir ki, yalnız əyləncə vasitəsi deyil. O, eyni zamanda cəmiyyətin güzgüsünə çevrilib. Bəzən özümüzü orada görmək istəyirik, bəzən isə orada gördüyümüz kimi olmağa başlayırıq. Xüsusilə son iyirmi ildə Azərbaycanda və regionda seriallar sadəcə axşam saatlarını dolduran ekran məhsulları olmaqdan çıxaraq, gündəlik həyatın dilinə, davranışına və hətta xəyallarına sirayət edən güclü mədəni mətnlərə çevrilib.

Bu gün bir seriala baxarkən çox vaxt fərqinə varmadan bu sualın ətrafında dolaşırıq: Biz ekranda bir hekayəmi izləyirik, yoxsa bizə təqdim olunan bir həyat modelinimi?

Bu yazı serialları ittiham etmək üçün deyil, onların mədəni təsir mexanizmini anlamaq üçün qələmə alınıb.

Hekayə anlatmaqla həyat öyrətmək arasındakı incə sərhəd

Serial öz mahiyyətinə görə hekayə danışır. Obrazlar var, qarşıdurmalar var, dəyişmə və dönüşlər var. Lakin müasir serial anlatısı klassik hekayəçilikdən fərqli olaraq davamlılıq üzərində qurulub. Həftələrlə, aylarla, bəzən illərlə eyni obrazlarla “yaşayırıq”. Onların evlərinə girir, münasibətlərinə şahid olur, sevinclərinə və məğlubiyyətlərinə alışırıq.

Bu davamlılıq serialı güclü edir. Amma eyni zamanda təhlükəli bir yaxınlıq da yaradır. Çünki zaman keçdikcə tamaşaçı artıq hekayəni izləməkdən çox, obrazla eyniləşməyə başlayır. Obrazın seçimləri normallaşır, davranışları haqlı görünür, danışıq tərzi gündəlik həyata keçir.

Bu nöqtədə serial artıq sadəcə bir bədii mətn deyil, davranış təklifi funksiyasını daşımağa başlayır.

Seriallar niyə bu qədər təsirlidir?

Bu coğrafiya güclü şifahi və vizual hekayəçilik ənənəsinə malikdir. Dastanlar, xalq rəvayətləri, teatr, kino və televiziya serialları eyni mədəni axarın fərqli formalarıdır. Serial izləmək çox vaxt təkcə fərdi seçim deyil, ailə daxilində paylaşılmış bir ritualdır.

Seriallar cəmiyyətin açıq danışmaqda çətinlik çəkdiyi mövzuları dolayı yollarla gündəmə gətirir: ailə münasibətləri, ədalət hissi, sosial fərqlər, güc və vicdan dilemması. Bu baxımdan seriallar ictimai şüurun gizli qatlarına toxunur.

Məhz buna görə də onların təsir gücü böyükdür. Çünki danışılan hekayə tamaşaçının artıq tanıdığı və ya yaşadığı bir reallığa söykənir.

Obrazlar: Rol modeli, yoxsa dramatik vasitə?

Bir serialın uğuru çox vaxt onun obrazları ilə ölçülür. Güclü, xarizmatik, ağrı yaşamış, amma ayaqda qalmış obrazlar tamaşaçıda heyranlıq doğurur. Problem də məhz burada başlayır.

Dramaturji baxımdan obrazlar tez-tez sərt qərarlar verən, kəskin davranan, ifrat emosiyalar yaşayan fiqurlar olur. Bu, ekran üçün təsirlidir. Lakin real həyatda bu davranışların nəticələri fərqlidir.

Xüsusilə gənc tamaşaçı üçün serial obrazları fərqində olmadan rol modelə çevrilə bilər. Güclü olmaq – sərt olmaqla, hörmətli olmaq – susmaqla, sevilmək – fədakarlıqla eyniləşdirilə bilər. Bu qəliblər sorğulanmadan qəbul edildikdə, serialın dramatik dili gündəlik həyata daşınır.

Yaxşı ilə pis arasındakı boz zona

Son illər seriallarda diqqət çəkən bir meyl var: Qəti yaxşı və qəti pis obrazlar azalır, onların yerini “boz zonada” yaşayan, səhvləri olan, amma anlaşılan obrazlar tutur. Bu, bədii baxımdan zənginlikdir. Çünki həyat da tam qara-ağ deyil.

Amma bu bozluq bəzən etik bulanıqlıq yaradır. Yanlış davranışlar keçmiş travmalarla əsaslandırılır, səhvlər psixoloji səbəblərlə izah olunur. Nəticədə tamaşaçıda belə bir fikir formalaşa bilər: “Şərait belədirsə, bu davranış normaldır.”

Serialın vəzifəsi əxlaq dərsi vermək deyil. Amma yanlışın daimi şəkildə əsaslandırılması dəyər meyarlarını elastikləşdirə bilər. Burada məsələ qadağa deyil, tarazlıqdır.

Serial dili və gündəlik həyat

Seriallar təkcə hekayə danışmır, dil yaradır. Replikalar gündəlik danışığa keçir, mimikalar, baxışlar, susqunluq belə məna daşıyır.

Bu dil zamanla gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilir. İnsanlar duyğularını seriallardan öyrəndikləri ifadə formaları ilə dilə gətirməyə başlayır. Bu, bəzən emosional zənginlik yaratsa da, bəzən süni davranışlara səbəb olur.

Çünki real duyğular ssenaridəki qədər aydın və ölçülə bilən deyil. Serial dili isə duyğuları sadələşdirir və bu da gözləntiləri dəyişir.

Platforma serialları və yeni anlatı forması

Rəqəmsal platformaların yayılması ilə serial anlatısı da dəyişib. Bölümlər qısalıb, temp sürətlənib, vizual estetika ön plana çıxıb. Tamaşaçı artıq həftəlik deyil, ardıcıl şəkildə izləyir.

Bu, hekayə sıxlığını artırsa da, düşünmək üçün ayrılan fasiləni azaldır. Bir bölüm bitən kimi digəri başlayır. Tamaşaçı təsiri həzm etmədən növbəti epizoda keçir.

Beləliklə, serial izlənən yox, istehlak edilən məzmun halına gəlir. Sürətlə istehlak edilən hər şey kimi, iz buraxır, amma dərinləşmir.

Biz özümüzümü izləyirik?

Bəlkə də əsas sual budur: Seriallar bizə yeni həyatlar göstərir, yoxsa artıq yaşadığımız duyğuları görünən edir?

Bir çox tamaşaçı seriallara özündən parçalar tapdığı üçün bağlanır. Yaşaya bilmədiyini yaşayır kimi olur, deyə bilmədiyini obraz vasitəsilə ifadə edir. Bu, müəyyən mənada emosional boşalma sahəsidir.

Amma bu bağ şüurlu olmadıqda, insan öz həyatını təxirə sala bilər. Yaşamaq əvəzinə izləmək, qərar vermək əvəzinə gözləmək seçilir. Serial həyatın məşqi olmaqdan çıxıb, yerini tutmağa başlayır.

Seriallar mədəniyyəti korlayırmı?

Bu sual tez-tez səsləndirilir. Amma düzgün sual bu deyil. Mədəniyyət birtərəfli təsir mexanizmi deyil. Seriallar cəmiyyəti formalaşdırır, cəmiyyət də serialları. Ekrandakı hekayələr tamaşaçıda qarşılıq tapdığı üçün davam edir.

Əsas məsələ tamaşaçının passiv, yoxsa aktiv mövqedə olmasıdır. İzlənən hər şey sorğusuz qəbul edilərsə, serial yönləndirici olur. Amma müzakirə edilərsə, düşünülərsə, serial mədəni mətnə çevrilir.

Seriallar həyatımızdan çıxmayacaq. Çünki hekayə anlatmaq ehtiyacı insanlıq qədər qədimdir. Məsələ serial izləmək və ya izləməmək deyil, necə izlədiyimizdir.

Hekayəni izləyib özümüzü itirmədən…

Obrazları anlayıb davranışlarını sorğulayaraq…

Duyğulara qapılıb ağlı kənarda qoymadan…

Seriallar bizə özümüzü göstərə bilər. Amma güzgüyə baxarkən gözümüzü yummamaq şərti ilə.

Çünki hekayə güclüdür. Amma şüur ondan da güclü olmalıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.12.2025)