Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir vaxtlar hər tamaşası ilə cəmiyyətə yön verən, düşüncələrə sirayət edən, yeni ideyalar doğuran Azərbaycan teatrı bu gün hansı məqamda dayanıb?

Səhnədə yenidən canlanan klassik obrazlar, eksperimental rejissor yanaşmaları, texnologiyanın tamaşalara inteqrasiyası – bunlar teatrın dirçəlişinəmi işarədir, yoxsa sadəcə illüziya? Sual cavabdan daha çoxdur, cavablar isə düşüncə tələb edir.

Teatr sadəcə səhnə deyil, bir məktəbdir

Azərbaycan teatrı təkcə aktyor oyunundan və pyesin mətnindən ibarət olmayıb heç vaxt. Bu səhnə həm maarifləndirib, həm düşündürüb, həm də əxlaqi, mənəvi dəyərləri qorumağın vacibliyini təlqin edib. Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Sabit Rəhman kimi sənətkarlar teatr vasitəsilə xalqın ruhuna toxunmağı bacarıblar.

Amma bu gün tamaşaçı zalı ya dolmur, ya da dolsa belə, səhnədə gördükləri ilə kifayətlənmədən çıxıb gedir. Niyə? Bəlkə də səbəb səhnədə artıq tərbiyənin deyil, təlqin olunmuş “sərbəstliyin” hökm sürməsindədir.

Modern teatr: azadlıqmı, yoxsa boşluq?

Bugünkü teatrda müşahidə etdiyimiz bir çox tamaşa “müasirlik” adı altında forma oyunları ilə məzmunu gölgədə qoyur. Qaranlıq səhnələr, anlaşılmaz metaforalar, məqsədsiz çılpaqlıqlar, ssenarisiz eksperimentlər – bunlar teatrı yeniləməkdirmi, yoxsa tamaşaçını səhnədən uzaqlaşdırmaq?

Mədəniyyət dəyişə bilər, amma sənət öz əsas funksiyasını – insanın ruhuna toxunmaq qabiliyyətini itirməməlidir. Əgər tamaşaçı səhnədən çıxdıqdan sonra onun içində heç nə oyanmırsa, demək ki, bu artıq teatr deyil, sadəcə dekorasiyalı sükutdur.

Klassiklər səhnəyə qayıdır – amma necə?

Son dövrlərdə klassik əsərlərin yenidən səhnələşdirilməsi sevindirici haldır. “Aydın”, “1905-ci ildə”, “Od gəlini”, “İblis” kimi pyeslər yenidən tamaşaya qoyulur. Amma bir sual da var:

Bu əsərlər ruhuna sadiq qalaraq təqdim olunur, yoxsa sadəcə ad olaraq səhnəyə gətirilir?

Rejissorların bir çoxu klassikləri "müasirləşdirmək" adı altında mətnin ruhunu dağıdır, dövrün ictimai-siyasi kontekstindən uzaqlaşdırır. Halbuki bu əsərlərin gücü məhz o dövrün insanı ilə bu günün tamaşaçısı arasında körpü yaratmaqdır.

Yeni nəsil rejissorlar: ümid, yoxsa risk?

Əlbəttə, teatr yaşamalıdırsa, gənc rejissorlar səhnəyə çıxmalıdır. Bu, qaçılmazdır. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetindən və digər sənət məktəblərindən çıxan gənclər bir-bir yeni ideyalarla, təcrübələrlə çıxış edirlər. Amma bu ideyaların içində milli kod varmı? Bu sual bəzən cavabsız qalır.

Təəssüf ki, bəzi gənc sənətçilər teatrı öz şəxsi dünyagörüşlərini nümayiş etdirmək üçün platformaya çevirir və tamaşaçı bu mövqeyə hər zaman hazır olmur. Teatr – yalnız fərdi ideyaların yox, xalqın mənəvi tarazlığının ifadə məkanı olmalıdır.

Tamaşaçı haradadır?

Teatrın dirçəlməsi yalnız səhnə ilə olmur. Tamaşaçı da bu prosesin mühüm hissəsidir. Son illərdə müəyyən tədbirlərlə – festivallar, güzəştli biletlər, bölgələrə səfər tamaşaları ilə teatrın cəmiyyətə yaxınlaşdırılması müşahidə edilir. Amma tamaşaçının teatra gəlməsi ilə deyil, oradan dolu qayıtması ilə teatr yaşayar.

Valideynin övladına, müəllimin şagirdinə, jurnalistin oxucusuna, rejissorun tamaşaçısına verə biləcəyi ən gözəl töhfə – mənəvi dəyər yüklü sözdür. O söz səhnədə yaşamalıdır.

Teatrın sabahı nədən asılıdır?

Teatr bu gün ya ruhlanacaq, ya da yavaş-yavaş rəsmi tədbirə dönəcək. Sabahın teatrı bu gün atılan addımlardan formalaşır.

Əgər ədəbi dəyər qorunacaqsa…

Əgər rejissor tamaşaçını təhqir etməyəcək, onu düşündürəcək fikirlər səhnələşdirəcəksə…

Əgər sənətkar sırf maliyyə yox, mənəvi motivasiya ilə iş görəcəksə…

onda teatr yenidən xalqın aynası olacaq.

Səhnə yenidən müqəddəs ola bilərmi?

Bəli, olar. Amma bu, sadəcə texniki yenilənmə ilə mümkün deyil. Əxlaqi, estetik və mənəvi yenilənmə ilə mümkündür.

Səhnə müqəddəsdir – çünki orada bir insan başqa bir insana toxunur, sözlə, baxışla, jestlə.

O toxunuş insanın daxilində susmuş vicdanı oyada bilər.

Bunu edən teatr – yaşayar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.08.2025)