Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türkdilli tayfalar arasında özünün tarix və mədəniyyətinin fərqliliyi, zənginliyinə görə seçilən xalqlardan biri də özbəklərdir. Özbək ədəbiyyatı çoxəsrlik bir tarixə malikdir.
Türk xalqlarından olduqca məşhur bu xalqın ədəbiyyatı tarixən nəinki Orta Asiya məkanında, eyni zamanda Yaxın və Orta Şərqin bir sıra ərazilərində yerləşən xalqların ədəbiyyatına əhəmiyyətli təsir göstərə bilmişdir. Orta əsrlərin ilk başlanğıcından özbək ədəbiyyatı həm dil, həm də mövzu baxımından yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.
Çağdaş Özbək ədəbiyyatının tarixi inkişafı şifahi və yazılı mənbələrlə araşdırılıb öyrənilir. Eradan qabaq VII əsrdə yaranan Alp Ər Tunqa dastanı və XI əsrdə Kaşqarlı Mahmudun yaratdığı lüğətlə Orxon abidələri bütövlükdə Türk dilləri və ədəbiyyatlarının özülü sayılan əsərlərdir. Özbək ədəbiyyatının qədim dövrü də bu əsərlər əsasında araşdırılır.
Müasir özbək ədəbiyyatı
Müasir özbək ədəbiyyatı dörd böyük mərhələyə bölünür:
1.1917-1929-cu illәr Oktyabr siyasi çevrilişi vә vәtәndaş müharibәsi dövrlәri özbәk әdәbiyyatı.
2.1929-1941-ci illәr sosialist cәmiyyәti quruculuğu dövrü özbәk әdәbiyyatı.
3.1941-1956-cı illәr Vәtәn müharibәsi vә müharibәdәn sonrakı quruculuq illәri özbәk әdәbiyyatı.
4.1956-1991-ci illәr yeni dövr özbәk әdәbiyyatı.
Müasir özbək ədəbiyyatı irsvarislik ənənəsinə sadiq qalaraq milli, vətənpərvər, eyni zamanda beynəlmiləl bir yolla inkişaf etmişdir. Bu ədəbiyyat H.Niyazi, A.Qədiri, Çolpan, M.Aybək, Abdulla Qəhhar, Ş.Rəşidov, M.Şeyxzadə, Mirtemir, Uyğun, Səid Əhməd, Zülfiyyə, A.Yaqubov, E.Vahidov, A.Arifov, H.Xudayberdiyeva və onlarla digər sənətkarların simasında yüksək yaradıcılıq nümunəsinə çevrilmiş və çevrilməkdə davam edir.
Özbək xanlıqları dövrü və ədəbiyyatı
XVII və XIX əsrlər arasındaki çağa Özbәk xanlıqları dövrü әdәbiyyatı deyilir. Bu çağda Xivə, Buxara və Xokand xanlıqları arasındaki çəkişmələr səbəbiylə yüksək səviyyəli əsərlər yaradıla bilməyib. Xivə mühiti Əbülqazi Bahadır Xan, Andəlib, Nişati kimilərini yetirib. Buxara bölgəsi isə “Aciz” təxəllüssüylə şeirlər yazan Əmir Abdullah Xan, babası Əmir Heydər Xan, Turdi Fəraqi kimilərini yetirib. Xokand mühiti də Ömər Xan, Fəzli, Nadirə Bəgüm, Dilşad Bərna kimi şairləri yetişdirib.
Cədid ədəbiyyatı
Cədidçilik (Yenilik) Dövrü 1900-cü illərdə Özbək ictimai həyatında yaranan yeniliklər ədəbiyyata da təsir edib. Bu dövrün başlanmasında İsmayıl Qaspıralının “Tәrcüman” qəzeti vasitəsilə yaydığı fikirləri və fəaliyyətləri öz təsirini bağışlayıb. Qaspıralının 1893-cü ildə Buxaraya gedərək Buxara əmiri ilə görüş keçirməsi və “Üsulu Cәdid” məktəbini orda açması Cədidçiliyin Türküstanda sürətlə yayılmasında əsas amilə çevrilib.
Bu dövrün öncüllərindən biri Səmərqəndli Mahmudxoca Behbudidir. Həm din adamı, həm müəllim, həm də ədəbiyyatçı olan Behbudi Özbək dramaturgiyasının və teatrının banisidir.
Özbək nümayəndələri
Mahmudxoca Behbudinin yaradıcılığı
Özbək ədəbiyyatının Yenilik dövrün öncüllərindən biri Səmərqəndli Mahmudxoca Behbudidir. Həm din adamı, həm müəllim, həm də ədəbiyyatçı olan Behbudi Özbək dramaturgiyasının və teatrının banisidir. Onun tamaşaları Özbəkistanda yeni bir atmosfer yaradıb və gənc ədəbiyyatçılara ilham mənbəyi olub. Yazdığı yüzlərlə məqalədə insan hüquqları, azadlıq, vətən sevgisi kimi ümdələr birinci plana çıxarılıb.
Abdulla Qədirinin yaradıcılığı
Özbək romanının yaranmasının banisi Abdulla Qadiridir. 1894-cü il tarixində Daşkənddə bağbançılıqla məşğul olan bir ailənin evladı kimi dünyaya gəlib. Ailəsi yoxsul olduğundan ancaq 9-10 yaşlarında məktəbə gedib, güzəranları yaxşı olmadığından 12 yaşına kimi təhsilinə fasilə verərək bir tacirin yanında xidmətçi kimi işləməyə başlayıb. Bu tacir ticari fəaliyyətlərini artırmaq məqsədilə Rus dilini oxuyub-yazan birinə ehtiyac duyduğundan Abdulla Qadirini Məhəlli Rus Məktəbində oxudub. Tatarların 46 buraxdığı qəzetləri oxuyub, dükana gəlib-gedən yazıçı və şairlərlə tanışıb. 1915-ci ildə mədrəsədə təhsil alaraq Ərəb və Fars dillərini də öyrənib. Moskvaya gedərək qəzetçilik, çapçılıq sahəsindəki təcrübələrini artırmaq məqsədi ilə həm araşdırmalar aparıb, həm də məqalələrini yazıb. Bu arada Muştum (Yumruq) adlı satira jurnalını təsis edib. 1922-ci ildən etibarən silsilə şəklində çap olunan Utkan Kunlar (Keçmiş Günlәr) adlı romanını təkrar nəzərdən keçirərək 1926-cı ildə kitab şəklində çap etdirib. 31 Dekabr 1937-ci ildə tutulub İnqilabçı, millətçi, Milli Birlik Təşkilatının üzvü, anti kommunist fəaliyyətlər yeritmək kimi böhtanlarla ittiham edilib. Doqquz ay aramsız şəkildə edilən işgəncələrə dözə bilmiyərək bu ittihamları qəbul etsə də Milli Birlik Təşkilatına əsla üzv olmadığını vurğulayıb. 4 Oktyabr 1938- ci ildə Daşkənddə gizlicə güllələnərək qətlə yetirilib.
Əbdülhəmid Çolpanın yaradıcılığının yaradıcılığı
Müasir özbək ədəbiyyatının ilk böyük nümayəndəsi hesab olunan, böyük şair, istedadlı nasir və dramaturq kimi tanınan sənətkarlardan biri Çolpandır. Əbdülhəmid Süleyman oğlu Çolpan 1897-ci ildə Əndəlican şəhərində anadan olmuşdur. Çolpan onun tәxәllüsüdür. Mənası dan ulduzu deməkdir. Çolpan bədii yaradıcılığa 1913-cü ildə, yəni 16 yaşında ikən başlamışdır. Bu illərdə şairin yazdığı şeirlərin böyük əksəriyyəti maarifçi ideyaların təbliği baxımından xüsusi olaraq seçilirdi. Çolpan bu illərdə paralel olaraq hekayə və oçerklər də qələmə almışdır. Yaradıcılığının başlanğıc dövründə yazdığı şeir, hekayə və oçerkləri “Fәrqanәnin sәsi", "Türküstanın sәsi", "Türküstan vilayәtinin qәzeti", "Ayna", "Şura" qəzet və jurnallarda çap olunmuşdur. Çolpanın "Oyanış" (1922), "Bulaqlar" (1924), "Dan sirlәri" (1926), "Söz" (1925) adlı şeir kitabları şairin milli düşüncə və təəssübkeşliyini əks etdirmək nöqteyi-nəzərindən diqqəti daha çox cəlb edir. Colpan şair, nasir və dramaturq olmaqla yanaşı, həm də ədəbi-tənqidi məqalələri və orijinal tərcümələri ilə də tanınmış sənətkarlardandır. 1913-cü ildə yaradıcılığa başlayan Çolpan şeirlərində əsasən maarifçilik görüşləri üstünlük təşkil edirdi.
Maqsud Şeyxzadənin yaradıcılığı
Maqsud Şeyxzadə 1908-ci ildə Azərbaycanın Ağdaş şəhərində dünyaya gəlib. Şair, Bakıda müəllim məktəbində təhsil aldıqdan sonra bir müddət Dağıstanda müəllim işləyib. Bu zaman ərzində Ağdaş şəhər qəzetində Dağıstan Məktubları adlı silsilə məqalələrini çap etdirib. Ona ad qazandıran isə Nəriman Haqqında Xalq Nağılları adlı mənzum hekayəsi olub. On Şeir adıyla ilk kitabı 1930-cu ildə çap olunub. 1933-cü ildə Undaşlarım, 1934-də Üçüncü Kitab, bir il sonra Cümhuriyyәt adlı əsərləri çap olunub. İkinci Dünya Müharibəsi illərində milli duyğularla dolu vətən yönümlü şeirlər yazıb. 1957-ci ildə Daşkәndnamә adlı mənzum hekayəsi çap olunub. Bu hekayəsində Özbəkistan Türkcəsindəki deyimlər, atalar sözləri və digər şifahi ədəbiyyat örnəklərindən uğurla istifadə edib. Cəlaliddin Məngüberdi, Mirza Uluğbek adlı tamaşa əsərləri də vardır. Cəlaliddin Məngüberdi adlı tarixi-romantik tragediyasında Türküstan Türklərinin Monqol işğalçılarına qarşı nümayiş etdirdiyi qəhrəmanlıq dilə gətirilib. Mirza Uluğbek adlı tamaşasında isə adil bir padşah, Türk dünyasının nəhəng astronomiya alimi Uluğ Bəyin həyatı və cəhalətə qarşı yeritdiyi mübarizə, Əli Quşçu, Səkkaki, Əbdürrəzzaq Səmərqəndi, Xoca Əhrar, Gəvşər Şad Bəgim, Əbdüllətif kimi tarixi şəxsiyyətlər təsvir edilib.
Tahir Kahharın yaradıcılığı
“Özbәk şairi Tahir Kahharın sәnәtinin bәdii xüsusiyyәtlәri” adlı məqalədə türk dünyasının məşhur adı, alim, tərcüməçi, özbək şairi Tahir Kahharın sənətinin bədii xüsusiyyətləri, Azərbaycan ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr transformasiya olunub. tədqiqat obyektinə daxil edilir. Araşdırmanın nəticəsi ümumən şairin sənəti və fəaliyyəti baxımından türk dünyasına misilsiz xidmətləri baxımından qiymətləndirilir. Görünən odur ki, özbək xalqının azad şüurlu şairi özbək milli poeziya ənənələrini mövzu, forma və məzmun baxımından qoruyub saxlayaraq milli adət-ənənələrə sadiq qalaraq gələcək nəsillərə çatdırmışdır. Müəllif Azərbaycan dilindən tərcümələrin seçimində də milli məsələlərə toxunmuş, bununla da bədii münasibətlərə yeni metafora yeritmişdir. Məqalənin yazılması zamanı şairin şəxsi arxivindən daha çox şairin sənətinə aid sənədlər götürülüb.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)