Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Çuvaş adı ilk dəfə 16-cı əsrdə rus salnamələrində çəkilib. Knyaz Andrey Mixayloviç Kurbskiy 1551-ci ildə Kazana etdiyi səfəri ilə bağlı qeydlərində Çuvaş xalqının adını çəkib. Bu səbəblə Çuvaş adının kökünün hardan gəldiyi mövzusunda araşdırmaçılar ortaq məxrəcə gələ bilməyib. 18-ci əsrə kimi çuvaşların özlərinin yazılı ədəbiyyatı olmayıb.
Çuvaşların dini rәsmi olaraq Xristianlıqdır, ancaq İslam dinini qəbul edənlər də vardır. Bu iki dini qəbul edənlər olsa da qədim Tanrıçılıq inamı hələ də onların içində yaşayır. Bu inamda olanlar özlərini Xristian və Müsəlman çuvaşlardan ayrı tuturlar. Çuvaş şifahi xalq ədəbiyyatı Yumax (nağıl), Yuri (mahnı), Vak Janr (Kiçik növ), Aça-Piça Simaxisem (Oğul-Uşaq Sözü “Laylalar, oyun mahnıları, tapmacalar, yanıltmaclar, qısa heyvan nağılları”), Mifsempe Halapse (Miflərlə hekayələr) şəklində təsnif edilib.
Çuvaş dastanları ümumiyyətlə Ulip (alp) motivi ətrafında inkişaf edən və digər Türk dastanlarında rastlanan motivlərlə eynilik göstərən yarı dastan, yarı əfsanə özəlliklərini özündə nümayiş etdirir. Bu dastanlarda Oğuz Xaqan və Dədə Qorqud dastanları ilə digər Türk dastanlarının epizodlarına rastlanır.
Çuvaşların nağılları da digər türk xalqlarının nağılları ilə oxşardır. Anadoluda çox sevilən “Kəl Oğlan” (Keçəl) nağılı Çuvaş nağılları arasındadır. Bu nağılın Çuvaşca adı “Kukşa İvan”dır. Oğlan sözü Çuvaşcada olmadığına görə “oğlan” əvəzinə “İvan” adını işlədiblər. Çuvaş əfsanələri qədim Türk inamının özülündə yüksəlib. Lətifələri də Molla Nəsrəddin lətifələrinə oxşayır.
Çuvaşların duaları bu cür qruplaşdırılır:
1-Ovsunçuluqda işlәdilәn vә xәstәlәri sağaltmaq mәqsәdi ilә söylәnәn dualar;
2-Gözәgörünmәyәn güclәrdәn yardım üçün söylәnәn dualar;
3-Nәsihәt verәn dualar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.09.2023)
