“Çərşənbə qiraəti” rubrikasında növbəti görüşdə xoş gördük.  “Yalanın 17 anı” sənədli fentezisi böyük rezonans doğurduğundan müəllifin - yazıçı Adəm İsmayıl Bakuvinin seçimində portalımız romanın ən maraqlı hissələrini dərc etməkdədir. Müsbət haldır ki, tarixi faktlarla ermənilərin iç üzünü açan bu romandan seçmələri oxucular sosial mediada paylaşmaqdadırlar. Qoy hamı oxusun və agah olsun.

 

                 

 

14 –CÜ PROSES.

ABEL AQANBEKYAN

 

Bu gün proses əvvəlkilərdən tam fərqli olacağını ilk başlanğıcdaca büruzə verdi. Portretlərdən birinin üzərindən örtük götürülməli, kulisdən müttəhimin adı çəkilməli, mühafizəçilər təqsirləndiriləni gətirib müttəhimlər kürsüsündə əyləşdirməli idilər. Amma bütün bunlar olmadı, sükut xeyli uzun çəkdi. Milçək vızıltıları bir an sonra eşidilməyə başladı, artdı, meydanı bürüdü. Yalnız Divan Hakiminin amiranə səsi bu vızıltının üzərinə gəlib onu öz cingiltisi altında boğdu:

-Mən proses ərəfəsində xahiş edirəm ki, Divan heyəti və tamaşaçılar 1992-ci il fevralın 26-da erməni silahlıları tərəfindən Azərbaycanın Xocalı adlı yaşayış məskənində həyata keçirilmiş dəhşətli qətliamda həlak olanların xatirəsini bir dəqiqəlik sükutla yad etsinlər.

Hamı ayağa durdu, bir dəqiqəlik sükut mərasımı baş tutdu. Sonra Baş Hakim nitqinə davam etdi:

-Möhtərəm tamaşaçılar! Bu günkü prosesin proqramı, sezdiyiniz kimi fərqli olacaq, iki təqsirləndirilən şəxsimiz olacaq, amma onların elan olunmasından öncə prosesin adı elan olunacaq: Qarabağ müharibəsi. Erməni millətçiliyinin 19-cu əsrin sonlarında Türkiyə ərazilərində başladığı Böyük Ermənistan çabaları bu gün – 21-ci əsrdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin və sərhəd rayonlarının işğalı formasında davam etdirilməkdədir, hazırda ermənilər qanunsuz Dağlıq Qarabağ Respublikası qurublar, onun tanınmasına cəhd edirlər. Mən ekspertlərdən xahiş edərdim Ermənistanın Azərbaycana yönəli elan olunmamış Qarabağ müharibəsinin bugünkü nəticələri barədə qısa məlumat səsləndirsinlər.

Dərhal məlumat səsləndirildi:

-XX əsrin sonunda monoetnik dövlət yaratmağa nail olan Ermənistanın təcavüzü nəticəsində 1992-1993-cü illərdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsi və onun hüdudlarından kənarda yerləşən Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonları zəbt edilib və hazırda Azərbaycan ərazisinin 20 faizdən çox hissəsi Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində bu ərazilər etnik təmizləməyə məruz qalıb, Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən 1 milyondan çox azərbaycanlı əhali öz doğma torpağından məcburən köçkün düşüb. Bütün dövrlərdə olduğu kimi, 1988-1993-cü illərdə Ermənistanın həyata keçirdiyi bu işğalçılıq siyasəti nəticəsində 20 000 nəfər azərbaycanlı həlak olub, 50 000 nəfər isə müxtəlif dərəcəli xəsarət alaraq əlil olub.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü ilə əlaqədar 1993-cü ildə BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilmiş 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrində Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi və sərhədlərinin toxunulmazlığının zəruriliyi bir daha təsdiq olunur, işğalçı qüvvələrin işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxması göstərilir. Ancaq BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsinə, Qoşulmama Hərəkatının, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının və eləcə də digər beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərə baxmayaraq indiyə kimi Ermənistan Respublikasının açıq-aşkar hərbi işğalçılıq mövqeyi tutması ucbatından münaqişə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi çərçivəsində öz həllini tapmayıb.

Ekspert mətni oxuyub bitirəndən sonra Baş Hakim Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin beynəlxalq birliyə yönəli müraciətinin oxunmasını zəruri sandığını söylədi, xanım diktor çıxıb həmin müraciəti oxumağa başladı:

-“Azərbaycan Respublikası Dağlıq Qarabağ bölgəsinin 80 mindən artıq  azərbaycanlı əhalisi adından beynəlxalq birliyi Azərbaycan xalqına qarşı bu gün də davam edən təcavüz hərəkətlərinə obyektiv siyasi-hüquqi qiymətin verilməsi üçün ölkəmizin haqlı mövqeyini müdafiə etməyə, tarixi, memarlıq və dini abidələrimizin məqsədyönlü şəkildə dağıdılması, talan edilməsi və mənimsənilməsinə, eləcə də bu işğala son qoyulmasına çağırırıq.

Biz bütün beynəlxalq təşkilatlardan tələb edirik ki, Ermənistanın təcavüzünün qurbanı olan bir milyondan çox insanın haqq səsi eşidilsin və pozulmuş hüquqlarımızın bərpa olunması üçün ermənilərin cinayətkar əməlləri beynəlxalq səviyyədə qınaq obyektinə çevrilsin. Eyni zamanda, nəzərinizə çatdırmaq istəyirik ki, Azərbaycan dövləti və xalqı bu işğalla heç vaxt barışmayacaq. Bu baxımdan, Azərbaycan Ordusunun 4 il əvvəl - 2016-cı il aprelin 2-dən 5-dək davam edən uğurlu əks-hücum əməliyyatları ölkəmizə hərbi-strateji nöqteyi-nəzərdən çox böyük üstünlüklər verdi. İlk növbədə, Azərbaycan çox mühüm psixoloji qələbə qazandı. Azərbaycan Ordusu Qarabağın şimal və cənub hissələrində çox böyük strateji əhəmiyyətə malik yüksəklikləri, o cümlədən Füzuli, Cəbrayıl və Ağdərə rayonlarının bir hissəsini azad etdi. Bununla da, Azərbaycan öz torpaqlarını azad etmək bacarığını, potensialını, döyüş əzmini nümayiş etdirdi.

Hesab edirik ki, münaqişənin ədalətli həlli Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılması haqqında BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilmiş müvafiq qətnamələrin icra edilməsindən, Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ və ətraf yeddi rayonundan təcavüzə məruz qalaraq məcburən köçkün düşmüş azərbaycanlıların doğma torpaqlarına qayıtmasından və beynəlxalq birlik tərəfindən tanınan ölkəmizin ərazi bütövlüyünün bərpasından sonra mümkündür. Yalnız, bu halda iki dövlət arasında normal qonşuluq münasibətlərinin qurulması, regionda davamlı və ədalətli sülh təmin oluna bilər".

Azərbaycanlıların müraciəti səsləndikdən sonra Baş Hakim nitqinə davam etdi:

-Qarabağ müharibəsi ilə bağlı çox mətləblər açmaq, çox faktlar gətirmək, bunun insanlığa vurduğu zərbələr barədə çox danışmaq olar. Amma bütün danışıqlarımızın fövqündə dayanacaq bir hadisə var. Həmin hadisə 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecədə Yuxarı Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan Xocalı qəsəbəsində törədilən qətliamdır.

Divan Hakimi Divan heyətinə buyurdu:

-Xocalı qətliamı barədə məlumatlar oxunsun.

Kişi diktorlar səhnəyə çıxıb əllərindəki kağızdan növbə ilə oxumağa başladılar.

Birinci diktor:

-1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə şiddətli şaxtası, dizə qədər qarı ilə yaddaşlara yazılacaqdı. Amma həmin gecə elə bir hadisə baş verdi ki, bəşəriyyəti sarsıdaraq qışı, qarı unutdurdu. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsini ələ keçirmək istəyən erməni millətçiləri həmin gün öz planlarını yerinə yetirmək məqamını əldən vermədilər: Ermənistan silahlı qüvvələri  Dağlıq Qarabağda dislokasiya olunmuş Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalıya hücum etdilər, qəsəbəni işğal edərək etnik azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirdilər.

Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirildi, 8 ailə tamamilə məhv edildi, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirdi.  Düşmən gülləsindən 76-sı uşaq olmaqla 487 nəfər yaralandı. 1275 nəfər əsir götürüldü. Əsir götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.

İkinci diktor:

-Xocalı Ermənistan dəstələri tərəfindən zəbt olunduqdan sonra orada qalan mülki əhali deportasiya olundu. Bu əməllər mütəşəkkil formada həyata keçirildi. Deportasiya olunan əhalinin əksəriyyəti Xankəndidə saxlanıldı və bu barədə qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası hakimiyyətinin müvafiq əmri var idi. Xocalıda dinc əhalinin, o cümlədən qadınların girov kimi tutulması və saxlanılması "DQR" hakimiyyətinin Xocalının bütün dinc insanlarını əvəzsiz olaraq Azərbaycan tərəfinə qaytarmağa hazır olması ilə bağlı bəyanatları ilə aşkarca ziddiyyət təşkil etdi. Girovların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş idi, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilirdi. Xocalı sakinləri qanunsuz olaraq mülkiyyətlərindən məhrum olundu, onların əmlakı Xankəndidə və ətraf məntəqələrdə məskunlaşan şəxslər tərəfindən mənimsənildi. “DQR” hakimiyyəti həmçinin şəhərdən çıxan və ya deportasiya olunan Xocalı sakinlərinə məxsus evləri zəbt etmək üzrə erməni əhalisinə orderlər verməklə başqa şəxslərə məxsus bu cür əmlakın mənimsənilməsini leqallaşdırdılar.

Divanın Baş Hakimi ilə azacıq məşvərətdən sonra onun sol tərəfində əyləşmiş yaşlı hakim mikrofonunu yandırıb ekspertlər əyləşən kürsüyə səsləndi:

-Cənab ekspertlər, mümkünsə daha iki arayış verin. Ümumən Xocalı barədə, bir də Xocalı qətliamına dünyanın reaksiyası barədə. Çünki, bu iki məsələ barədə tamaşaçılarda rəy oyatmasaq onlar prosesin gedişini və yekun qərarı tam anlamaya da bilərlər. Buyurun.

Ekspertlərdən biri dərhal qovluqlardan bir neçə kağız götürərək aparıb xanım diktorlara  təqdim etdi.

Birinci xanım diktor ona təqdim olunan kağızı oxumağa başladı:

-Xocalı Dağlıq Qarabağda yerləşən və erməni silahlı birləşmələrinin yer üzündən sildiyi bir Azərbaycanda şəhəri idi, Xocalı rayonunun inzibati mərkəziydi. 1999-cı il fevral ayının 26-da Əsgəran rayonu bazasında yaradılmışdı. Rayonun sahəsi 0,94 min kv. km, əhalisi 26,0 min nəfərdi. Son illərdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar olaraq Özbəkistanın Fərqanə vilayətindən qaçqın düşmüş 54 məhsəti-türkü ailəsi, həmçinin Ermənistandan və Xankəndindən qovulmuş azərbaycanlıların bəziləri Xocalı şəhərində məskunlaşmışdılar. Xocalı rayonu ilə paytaxt Bakı arasında olan məsafə 375 kilometrə bərabər idi. Rayon Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Xocavənd və Şuşa rayonları ilə qonşu idi. Rayona Xocalı şəhəri, Əsgəran qəsəbəsi, 50 kənd daxil idi. Mərkəzi Xocalı şəhəriydi. Tarix üçün bir qismi yer üzündən silinən, bir qismi isə işğaldan sonra türk adları erməni adlarıyla əvəzlənən kəndlərinin adlarını da sadalamağı özümüzə borc bilirik - Almalı, Qarakötük, Ballıca, Xanyurdu, Mehdibəyli, Cəmilli, Çanaqçı, Sığnaq, Dağyurd, Daşbulaq, Badara, Xanyeri, Qayabaşı, Suncinka, Harov, Dağdağan, Xanabad, Ağgədik, Aşağı Qılıçbağ, Kosalar, Başkənd, Canhəsən, Təzəbinə, Qışlaq, Cavadlar, Yalobakənd, Qarabulaq, Dəmirçilər, Quşçubaba, Mədətkənd, Qızıloba, Aşağı Yemişcan, Xaçmaz, Yuxarı Yemişcan, Meşəli, Naxçıvanlı, Ağbulaq, Aranzəmin, Dəhrəz, Pircamal, Pirlər, Daşbaşı, Fərrux, Seyidbəyli, Ulubaba, Şuşakənd, Daşkənd, Muxtar, Sərdarkənd, Şəlvə. Rayonun ərazisindən uzunluğu 32 km olan birinci kateqoriyalı şose yolu və Bakı-Xankəndi dəmir yolu keçirdi.

Birinci xanım diktor ara verib baxışları ilə estafeti ikinciyə ötürəndə publika öz sevimlisini alqışlara qərq etdi, gözəl, ecazkar uzunboy, uzunlibaslı xanım öz məlahətli səsi ilə tamaşaçıları alqışladı, ona heyranlıqla baxan Baş Hakim səmtinə də bir əsrarəngiz baxış yönləndirib mətn oxunuşunu davam etdirdi. Misilsiz faciədən danışdığı üçün səsindəki kədər də aşkar sezilirdi:

- İşğala qədər Xocalı rayonunda 56 mədəniyyət müəssisəsi, muzeylər, texnikum, orta məktəblər, səhiyyə müəssisələri, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələri, aeroport və s. fəaliyyət göstərirdi. Əhali əsasən üzümçülük, heyvandarlıq, arıçılıq və əkinçiliklı məşğul idi. Bura olduqca qədim bir ərazi olduğundan zəngin tarixi abidələrə malik idi. Memarlıq abidələrindən 15-ci əsrə aid nadir türbə, 1356-1357-ci illərə aid dairəvi türbə xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi, onların ətrafinda son tunc və ilk dəmir dövrünə aid nekropol və kurqan çölü dünyada insanların məskunlaşması tarixinin əsl töhvələri sayıla biləcəkdi.  XIX əsrdə aşkar edilmiş, daş qutu və kurqanlardan ibarət olan Xocalı qəbiristanlığı - son tunc və ilk dəmir dövrünə - eramızdan əvvəl VIII-VII əsrlərə aid arxeoloji abidə idi...

Divanın Baş Hakimi bu yerdə müdaxilə etdi, söylədi ki, Xocalıda ermənilər tərəfindən məhv edilən, dəyişikliklərə məruz qalan abidələr bütün bəşəriyyətin sərvətləri idi, bir xalqın digər xalqa təcavüzü dünyanı həm də çox qiymətli, zəngin bir xəzinədən məhrum etmişdir. Ona görə də Xocalı qətliamı ikiqat bəşəri cinayət hesab olunmalıdır.

Baş hakim diktorlara fasilə verib bu yerdə Xocalı abidələri ilə bağlı daha geniş məlumat verilsin deyə tarixçi-etnoqrafa söz vermək istədiyini bildirdi. Hakimlər kollegiyasının narazılıq bildirməməsi səbəbindən söz əsa ilə gəlib tribunaya çıxan olduqca yaşlı, sahəsinin gözəl bilicisinə verildi. O, tamaşaçılarla salamlaşıb dərhal mətləbə keçdi:

-Xocalı abidələri əsasən eramızdan əvvəl II minillikdə və I minilliyin əvvəllərində mövcud olmuşdur. Dünyanın ən qədim sakinlərindən sayılan Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti sakinlərinin həyat tərzini və mədəni inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün həmin mədəniyyətə məxsus qəbir abidələri və qəbirlərdən toplanmış maddi mədəniyyət qalıqları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Axı dünyanın tarixini öyrənmək üçün əlimizdə bu cür xəzinə sayılacaq mənbələrlə çox da elə öyünə bilmirik. Bəri başdan soyləyim ki, ermənilər tərəfindən bu maddi-mənəvi irs xəzinəsinin dağıdılması bəşəri cinayətdir, bu cinayət ən yüksək formada cəzasını almalıdır. Keçək təfərrüatlara. Xocalıdakı tarixi əhəmiyyət kəsb edən əsas abidələrin adlarını gözəl xanımlar məndən əvvəl sadaladılar. Mən Xocalı ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılardan danışmaq istəyirəm, bu qazıntılar zamanı müxtəlif tipli saxsı qablar, qılınc, xəncər, nizə və ox ucluğu, balta-təbərzin kimi silahlar, qızıldan, tuncdan, balıqqulağından, əqiqdən, şüşədən hazırlanan bəzək əşyaları, tunc əmək alətləri aşkar edilmişdi. Burada çoxlu sayda “Qoç və yəhər” şəkilli qəbir daşları, Seyid Cəlalın ocağı, Cahan nənənin ocağı və s. kimi müqəddəs islam ziyarətgahları var idi. Xocalı şəhəri və Əsgəran qəsəbəsi arasında Qarqar çayının sağ və sol sahillərində XVIII əsrə aid “Əsgəran qalası” mövcud idi. Qalanı Qarabağ xanı Pənah xan tikdirmişdi. Qala iki istehkamdan ibarət idi. Sağ sahildəki qala bürcü ikiqat daş divarlardan ibarətdi. Sol sahildəki qala dördkünc bürclüydü. Divarların qalınlığı 3 metrə çatırdı. 1810-cu ildə Rusiya ilə İran arasında müharibədən sonrakı sülh danışıqları “Əsgəran qalası”nda aparılmışdı. Rayonun Kosalar kəndi ərazisində “Məhəmməd ağanın otağı” tarixi abidəsi, “Darılı Piri”, “Ələm ağacı” ziyarətgahları və daş qəbirlər vardı. Rayonun Meşəli kəndi ərazisində - Meydan yaylağında - müqəddəs ziyarətgah “seyid qəbri”, “Yeddi kilsə” adlı Alban kilsəsi vardı. Bundan əlavə daha dörd yerdə Alban kilsəsi mövcud idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış muncuq dənələrindən birində Assuriya şahı Adadnerarinin bizim e. ə. 807-788-ci illərə aid adı yazılmışdı. Əsasən eramızdan əvvəl XVII-XIII əsrləri əhatə edən Xocalı abidələri kompleksi yaşayış yerlərindən, daş qutu qəbirləri, müxtəlif tipli kurqanlardan, siklop tikililər və menhirlərdən ibarətdi. Adını çəkdiyimiz mədəniyyətə aid yaşayış yerləri bir qayda olaraq, çay kənarlarında, təbii-coğrafı cəhətdən əlverişli yerlərdə, xüsusi ilə strateji cəhətdən müdafıəsi qismən asan olan təpələr üzərində salınırdı. Yaşayış yerlərində evlər əksər hallarda yarımqazma halında olub, yuxarı hissəsi yonulmamış çay daşlarından palçıqla suvamaq yolu ilə tikilirdi. Evlərin əksəriyyəti çoxgözlü olaraq bütün tayfa üzvlərinə aid olurdu. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində müəyyən edilmişdi ki, çox vaxt tayfa evləri uzunsov olub, düzbucaqlı formada inşa edilmişdir. Bəzən uzunluğu 17–18 m, eni isə 8–10 m olan bu cür evlər xüsusi arakəsmələr vasitəsilə bir neçə hissəyə bölünmüşdür. Tunc dövrünün sonu və dəmir dövrünün əvvəllərində, yəni е. ə. II minilliyin sonunda artıq bu cür evlərin döşəmə və divarları xüsusi ağ maddələrlə suvanır və böyük ailə evləri kiçik ailə evləri ilə əvəz olunurdu. Bütün bımlar primitiv şəkildə də olsa, yerli əhalinin müxtəlif tikinti texnikasına malik olmasını parlaq surətdə sübut edir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aid abidələrin böyük bir qismini də siklop tikililəri təşkil edirdi. Əsasən yüksək təpələrdə və alçaq dağlarda bina edilmiş bu abidələr yerli əhali tərəfindən Qalaça, Örtük daşı, Hasar, Düzülü daş və s. adlanırdı. Siklop tikililərinin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, bu abidələr yonulmamış iri dağlardan suvaqsız olaraq müəyyən bir plana riayət olunmadan tikilmişdi. Bu tikililər bəzən iki və hətta üçqat divarla əhatə olunurdu. Siklop tikililərdə qapı yerləri üç sal daşdan düzəldilmişdı. Bu abidələr əsasən, e. ə. II minillikdə və I minilliyin əvvəllərində mövcud olmuşdur. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti sakinlərinin həyat tərzini və mədəni inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün həmin mədəniyyətə məxsus qəbir abidələri və qəbirlərdən toplanmış maddi mədəniyyət qalıqları böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, dünyanın əvəzsiz sərvəti idi.

Tarixçi-etnoqrafçı xidməti personaldan su istədi, ağzına kimi suyla dolu stəkanı başına çəkdi, ardınca birini də istədi, onu da içəndən sonra nitqinə davam etdi:

-Arxeoloji tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Xocalı mədəniyyət sahiblərinin bir neçə tip qəbir abidəsi olmuşdur ki, onların da böyük bir qrupunu kurqan qəbirləri təşkil edir. Yeri gəlmişkən, təkcə elə Xocalıda daş kitabələr və qəbirüstü abidələri öyrənən Epiqrafika elmi ilə yanaşı, bir görün neçə elm sahəsi üçün zəngin məlumat mənbəyi var idi -  insan haqqında, onun əcdadları haqqında olan Antropologiya elmi, qədim yazı abidələri haqqında Arxeoqrafiya elmi, maddi mənbələr əsasında qədim insanların həyatını öyrənən Arxeologiya elmi, daş kitabələr və qəbirüstü yazıları öyrənən Epiqrafika elmi, müxtəlif xalqların həyatını öyrənən Etnoqrafiya elmi, şəcərəni, nəsil-soy qohumluğunu öyrənən Geneologiya elmi, qədim dövrlərin nişan, möhür, emblemlərini öyrənən Heraldika elmi, tarixi mənbələrin təsdiqinə yönəli Mənbəşünaslıq elmi, qədim sikkələr barədə Numizmatika elmi və digərləri. Bilirsiniz, uzun illər dünyaya qapalı olan, tarixi özünə lazımi səviyyədə saxtalaşdıran Sovetlər Birliyinin tərkibində olan bu diyar dünya elminə qapalı olmuşdur deyə dünya elmi bu zəngin xəzinədən az qala bixəbər idi. Sovetlər dağılan kimi isə erməni işğalı bu zənginliyi bəşər irsindən qopararaq elmi yenidən ac qoymuşdur. Mən davam edirəm. Qarabağ düzlərinin bir növ təbii yaraşığı olan kurqanlar müxtəlif quruluşlu və müxtəlif tərkibli hündür təpələrdən ibarət olub, vaxtilə süni surətdə qəbirlərin üstünə tökülmüşdür. Kurqanlar bəzən sadəcə olaraq torpaqdan, yaxud daşdan, bir çox hallarda isə daşla torpağın qarışığından tökülmüşdür. Kurqanların özləri müxtəlif olduğu kimi, onların altındakı qəbirlər də müxtəlif olmuşdur. Ölünü dəfn etmək üçün bəzən kurqanın altında “ev” tikilmiş, dairəvi hasar çəkilmiş, bəzən isə daş qutular düzəldilmişdir. Xocalı kurqanlarında aparılmış qazıntılar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 3-4 min il bundan əvvəl bu ərazidə iki cür dəfn adəti olmuşdur. Onlardan biri ölünü olduğu kimi dəfn etmək, digəri isə ölünü yandıraraq dəfn etmək imiş. Hər iki halda kurqanlar həm ailəvi, həm də tək-tək şəxslərə məxsus düzəldilmişdir. Ailəvi kurqanlarda bəzən əllidən artıq skelet aşkara çıxarılmışdır. Ölüyandırma hadisəsi Qarabağda uzun ömür sürməmişdir və alimlərin ehtimalına görə bu adət, qalıqları indi də dünyanın bir çox xalqları arasında, xüsusən induslar arasında mövcud olan müqəddəs ayin ilə əlaqədar idi. Lakin istər ölü yandırmaq, istərsə də ölünü olduğu kimi dəfn etmə adətində kurqan qəbirləri üçün xarakterik olan ümumi bir əlamət vardır. Bu əlamət həmin qəbirlərdə dəfn olunan adamın axirət dünyaya böyük var dövlətlə yola salınması idi. Hər bir kurqan özü ayrılıqda bir xəzinəni xatırladır. Kurqan qazıntıları zamanı oradan aşkar edilmiş maddi mədəniyyət qalıqları yerli əhalinin ibtidai dini ideologiyasını, onun təsərrüfat həyatını, hərbi ləvazimatını, incəsənətini, məişətini və bir sıra başqa sahələrini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xocalı kurqanlarının tədqiqi nəticəsində məlum olmuşdur ki, bizim danışdığımız dövrdə Qarabağın sakinlərinin həyatında sənətkarlığın iki böyük sahəsi mühüm yer tulmuşdur. Onlardan biri dulusçuluq, digəri isə metal işləmə sənətidir. Xocalıda tapılmış külli miqdarda gil qabları kolleksiyası sübut edir ki, Qarabağ dulusçuları bu sənət sahəsində çox yüksək inkişaf pilləsinə qalxmışdılar. Onlar hazırlayacağı qablar üçün xüsusi, yararlı gil mədənləri aşkar etmişdilər və bəşər tarixində ilk texniki tərəqqi üsullarından biri olan ayaq çarxının sirlərinə dərindən bələd olmuşdular.

Alim yenidən qurumuş dodaqlarını stəkanın dibində qalmış bir qurtum suyla islatdı, qurumuş boğazını nəmləndirdi ki, mətni rahat oxuya bilsin. Və davam etdi:

-Qarabağ dulusçuları hazırladıqları gil qabları bişirmək üçün dairəvi dulus kürələrindən istifadə etmişlər. Bir qayda olaraq dulusçular Tunc dövründə hazırladıqları gil qablarının hamısının üzərini cilalamış və onları qara rəngdə bişirmişlər. Qabların bədii tərtibatına da ciddi fikir verirlərmiş. Belə ki, əksər qabların üzərində müxtəlif həndəsi fıqurlar, nəbati təsvirlər cızılmışdır. Tam fərqlilik, özünəməxsusluq əlamətlərini də deyim sizə.

Bu zaman erməni sırasında əyləşmiş bir təqsirləndirilən ayağa durub “Mən akademik Aqanbekyanam. Bu qəbir-məbir, qaya-maya barədə uzun moizəni bizə niyə dinlədirsiniz, məqsədiniz nədir” deyə çığıranda Baş Hakim “Məqsədimiz odur ki, bəşəriyyəti hansı qədim mədəni izlərdən məhrum etdiyiniz barədə məlumatlanasınız” cavabı ilə onu yerində oturtdu, alimə davam etmək işarəsi verdi. Alim davam etdi:

-Qədim xocalılılar  qabların üzərində cizdiqları naxış xətlərinin içərisini xüsusi ağ maddə ilə doldurmuşlar. Bu da Qarabağ qablarının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Zaman keçsə də qabların üzərindəki xüsusi naxışlar bu ağ maddələrlə açıq-aşkar görünmüş, öz yaraşığını və şövqünü itirməmişdir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə məxsus gil qabların xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, dulusçu ustalar hazırladıqları qabların çiyini üzərində xüsusi göbələkvarı çıxıntılar düzəltmişlər ki, bu da qablara xüsusi gözəllik verir. Xocalıdakı Beş saylı kurqandan aşkar edilmiş bir ədəd gil qabın qulpu üzərində isə buğda dənləri təsvir edilmişdir. Alimlərin tədqiqatı nəticəsində məlum olmuşdur ki, 3-4 min il bundan əvvəl Qarabağın sakinləri mədəni buğda əkinçiliyi ilə məşğul olmuşdur. Xocalıda həmçinin Qarabağda bağçılığın inkişafını da sübut edən xeyli maddi mədəniyyət qalıqları da aşkar edilmişdir ki, bunların içərisində şaftalı, üzüm tumları və s. əsas yer tutur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, Tunc dövründə Qarabağda inkişaf etmiş mühüm sənətkarlıq sahələrindən biri də metalişləmə olmuşdur. Bütün Zaqafqaziyada mis ilə qalayın qarışdırılmasından tunc metalın alınması sirlərinə ilk dəfə bələd olanlardan biri də Qarabağın qədim sakinləridir. Bu möhkəm metaldan yerli əhali silahlar hazırlamışdır. Ox ucları demək olar ki, Qarabağ abidələrindən tapılan ən çox silah növləridir. Qarabağ qılınclarının dəstəklərinin baş hissəsi formasına görə digərlərindən fərqlənir. Belə ki, Qarabağın qədim qılınclarının dəstək hissəsinin bağında ikitərəfli çıxıqları olur və həmin çıxıqlar qılıncın əsas hissəsinə doğru maili düzəldilir. Bu çıxıqlar bəzən zoomorf formada, bəzən isə müxtəlif həndəsi cizgilərlə bəzədilirdi. Eramızdan əvvəl birinci minilliyin başlanğıcında Qarabağın qədim sakinləri artıq dəmir istehsalının sirlərinə bələd olmuşdular. Xocalı abidələrinin öyrənilməsi nəticəsində burada bütün Azərbaycan üçün yeganə olan iki mühüm tip abidə də aşkar edilmişdir. Bu abidələrə keçib çıxışımı yekunlaşdırmazdan öncə xidməti personaldan yenə su istəyəcəyəm. Lütfən mənə bir yox, iki stəkan su gətirin.

Tarixçi-etnoqrafçının bu sözləri tamaşıçıların eynini açdı, onlar gülüşdülər. Xidmətçinin gətirdiyi iki stəkan suyu başına çəkib tarixçi-etnoqrafçı çıxışının son hissəsinə keçdi:

-Həmin abidələrdən  biri Menhirlərdir. Menhirin hazırkı ingilis dilində işlənməsi və “uzun daş” anlamı daşıması da çox maraqlıdır. . Menhir qəbilə quruluşu dövrünün məhsulu olub, ölən adamın qəbiri üzərində dik basdırılmış, bir növ heykələ oxşar daşdır. Adətən belə daşları qəbilə başçılarının qəbirlərinin üzərində qoyurdular. Qədim dini əqidəyə görə, guya ölən adamın ruhu bədəni tərk edir və həmin adamın ruhu daşa keçir və orada əbədi yaşayırdı. Xocalı abidələri içərisində nadir yadigarlardan biri də kromlexlərdir. Kromlex dairəvi düzülmüş bir neçə dik və onların üzərinə qoyulmuş bir ədəd köndələn daşdan ibarətdir. Yenə də dini əqidəyə görə bu abidələr axirət evi adlanır. Bütün bu abidələr yerli əhalinin, eləcə də əraziyə yaxın böyük bir akvatoriyanın mənəvi mədəniyyət tarixini öyrənmək üçün son dərəcə böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Nəhayət göstərməliyik ki, Azərbaycanda ən qədim yazı da Qarabağda aşkar edilmişdir. Belə ki, Xocalıda tətbiq olunan 11 saylı kurqandan üzərində mixi yazısı olan bir ədəd kiçik muncuq tapılmışdır.

Ermənilər əyləşən sıradan “Çox uzatdınız e” etirazı gəlsə belə (akademikin səsi idi yenə) alim çıxışını daha yüksək tonda davam etdirdi:

-Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinin izi ilə məşğul olan bir çox Qafqazşünas alim təkcə Azərbaycanın deyil ümumiyyətlə Yaxın Şərq ölkələrinin maddi mədəniyyət tarixi ilə əlaqədar bir sıra problemlərin həllinə yaxınlaşmaq üzrəydilər. Bu problemlərdən biri 3-4 min il bundan əvvəl yaxın Şərq ölkələrinin bir-biri ilə mədəni və iqtisadi əlaqələrinin səviyyəsini öyrənmək idi. Xocalı abidələri sübut edirdi ki, belə əlaqələr geniş olmuş və müxtəlif etnik qruplar mehriban iqtisadi və siyasi təmasda yaşamışlar. Bir daha təəssüf hissi ilə deməliyik ki, 1992-ci ilin fevral ayında erməni və rus ordusunun qoşunları Xocalı əhalisini vəhşicəsinə qırarkən hərbi texnika ilə genosidin ən iyrənc mərhələsi olan – bir xalqın izini tam itirmək kimi mənfur bir əmələ əl atmışlar və bəşəriyyət üçün nadir abidələr toplusu olan Xocalı abidələrini dağıtmışlar. Xocalı şəhərinin ən qədim tarixi abidələri, qəbiristanlıqlar, Kərkicahan qəsəbəsi, Kosalar, Cəmilli və Meşəli kəndlərindəki qəbiristanlıqlar, dini abidələr, məsələn, Meşəlidəki “Seyid qəbri” və s. erməni işğalı nəticəsində tamamilə dağıdılmışdır. Dağıdılan abidələrin tam siyahısını möhtərəm hakimlərə təqdim edib mən çıxışımı yekunlaşdırıram. Diqqətinizə görə çox sağ olun.

Gurultulu alqışlar altında alim keçib yerinə əyləşən məqamda Divan Hakimi alimə şəxsən minnətdarlıq bildirdi, onun belə ahıl yaşda da nəinki öz şotland millətinə, habelə bəşəriyyətə xidmət etməsini yüksəs dəyərləndirdi, ona sonsuz təşəkkürlərini bildirdi. Sonra Baş Hakim üzünü xanım diktorlara tutdu:

-Qızlar, siz yekunlaşdırmısınız, eləmi?

Birinci xanım əyləşdiyi kürsüdən durub söylədi:

-Yalnız kiçik bir hissə qalıb, Xocalı qətliamının dünya miqyasında tanınması hissəsi.

-Onda davam edin.

-Baş üstə.

Xanım tribunaya çıxaraq əlindəki kağızı oxumağa başladı:

-Hazırda Xocalı soyqırımının tanınması Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Xocalını tam səviyyədə qətliam kimi Pakistan və Sudan dövlətləri tanıyır. Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Bosniya və Herseqovina, Cibuti, Peru, Honduras, Panama, İordaniya, Rumıniya və Şotlandiya tanıyır.  İndiyədək ABŞ-ın 22 ştatı - Massaçusets, Texas, Nyu-Cersi, Meyn, Nyu-Meksika, Arkanzas, Corciya, Oklahoma, Tennesi, Pensilvaniya, Konnektikut, Florida, Missisipi, Vest Vircinya, İndiana, Yuta, Nebraska, Havay, Montana, Arizona, Aydaho və Nevada Xocalını faciəsini qətliam kimi tanıyan sənəd qəbul edib.

Divan Hakimi diktora təşəkkür bildirib şahidlərin dəvət olunmasını istədi.

Divan heyəti bir neçə şahidi səhnəyə gətirdi, onlar bir-bir söz alıb danışmağa başladılar.

Birinci şahid:

-Xocalı sakini, hazırda Azərbaycanın Goranboy rayonunda məcburi köçkün həyatı yaşayan  Sürən Məmmədovam. Ondan başlayım ki, Xocalı soyqırımı Azərbaycan tarixinə ən dəhşətli və faciəvi səhifələrdən biri kimi daxil olub. Fevralın 26-da gecə saatlarında Xocalı ağır atıcı silahlardan atəşə tutuldu. Həmin gün hava dəhşətli soyuq idi qar yağmışdı. Xaçın çayını keçərək meşə yolu ilə Ağdam rayonuna üz tutduq. Həmin ərazidə ermənilər Xocalı sakinlərini dəhşətli şəkildə qətlə yetirirdi. Oğlum, bacım, kürəkənim gözlərimin önündə öldürüldü. Bu dəhşətli anları heç vaxt unuda bilmirəm. Əgər kimsə biz xocalıların başına gətirilənlərdən tam xəbər tutmaq istəyirsə, report.az satyındakı şahid ifadələri ilə tanış ola bilər.

İkinci şahid:

-Xocalı sakini, hazırda Azərbaycanın Goranboy rayonunda məcburi köçkün həyatı yaşayan Qaryağdı Quliyevəm. Mən avtoqarajda mühafizəçi işləyirdim. 25-dən 26-na keçən gecə Xankəndində yerləşən 366-cı alayın ağır zirehli texnkaları Xocalıya hücum etdi. 8 istiqamətdə şəhəri mühasirəyə aldılar. Gecə yaşıl fişəng atıldı. Ermənilər əvvəlcə Xocalı Aeroportunu ələ keçirdilər. İlk hücum zamanı şəhərdə yerləşən bütün evlər yandırıldı. Bununla bağlı Poçt vasitəsilə Ağdam və Şuşaya məlumat versək də heç bir cavab ala bilmədik. Sakinlər məcbur olub gecə saat 1-də şəhəri tərk etməli oldu. Qarlı havada yaşlı insanlar, qadınlar, körpə uşaqlar meşə yolu ilə qaçmağa çalışırdı. Səhərisi gün gördüyümüz mənzərə bizi şoka saldı. Erməni cəlladları tərəfindən təhqir olunmuş meyitlər ətrafa səpələnmişdi. O mənzərəni gözümün önünə gətirə bilmirəm. Necə danışım?! Çox ağırdı o günləri xatırlamaq. Kişilərin başı, qadınların döşləri kəsilmişdi, körpə uşaqlar ağıla sığmaz dərəcədə vəhşiliklə öldürülmüşdü. Həmin gecə ailə üzvlərimdən 4 nəfər - iki qızım, bir oğlum və qardaşım şəhid oldu.

Üçüncü şahid:

-Xocalı sakini, hazırda Azərbaycanın Goranboy rayonunda məcburi köçkün həyatı yaşayan Razim Mustafayevəm. Həmin gün ermənilər dəhşətli vəhşiliklər etdilər. İnsanlığa sığmaz dərəcədə faciə törədildi. Qaynım Hüseyni öldürdükdən sonra qızıl dişlərini çəkib çıxarmışdılar, qadınlara süngü ilə işgəncə verib öldürürdülər. Mən çaydan keçəndə gördüm ki, qonşum Vaqifin arvadı və üç oğlunun meyiti Xaçın çayında qalıb. Ana üç oğlunu necə qucaqlamışdısa meyitlər suyun içində bir-birinə yapışıb qalmışdılar. Gecə çətinliklə Ağdam rayonuna qaça bildik. Sağ olsun Ağdam camaatı və könüllü döyüşçülər, bizi qarşıladılar.

Ağır addımlarla ağsaqqal bir kişi - 72 yaşlı Hüseyn İbrahimoğlu irəli çıxıb nəsə danışmağa başladı, bu zaman Divan Hakimi “Ona mikrofon verin” söylədi, kişini cəld mikrofonla təmin etdilər. Hamı diqqətini kişinin sözlərinə cəmlədi:

-Mən türkəm. İki dəfə sürgünə məruz qalmışam – Sovet İttifaqı dövründə İosif Stalinin göstərişi ilə Ahıskadan Özbəkistana və Mixail Qorbaçovun zamanında Özbəkistandan Xocalıya. Lakin bu vaxta qədər bizə qarşı belə qəddarlıq görünməmişdi. Ermənilər iki saata kəndimizi yerlə-yeksan etdi.  Bütün kənd yandırıldı. Uşaqlarımızı və azyaşlıları qəddarcasına öldürərkən o vəhşilər “Siz türksünüz” deyə qışqırırdılar.

Hüseyn əlindəki mikrofonu qaytarmayıb ardınca gəlmiş 69 yaşlı qadına uzatdı, söylədi ki, Xatun nənənin  hekayəsi daha əzabvericidir.

Ağbircək qadın ağlaya-ağlaya aşağıdakıları ərz elədi:

-İki nəvəm – qız və oğlan – gözlərimin önündə öldürüldü. Mən ağır şəkildə yaralandım. Ermənilər deyirdilər: “Biz sizi öldürməyəcəyik, lakin nəvələrinizin necə ölməsinə baxacaqsınız.” Mən onlara məni öldürmələri və nəvələrimə toxunmamaları üçün yalvardım, lakin onlar mənə qulaq asmadılar...

Zavallı qadın doluxsundu, səsi titrədi, nitqinin ardını gətirə bilmədi.

Əsas dünyanın şahidləri hələ hamısı danışıb qurtarmağa macal tapmamışdı ki, Axirət dünyasıının sakinləri irəli atılıb bir-birinin sözünü kəsərək öz dərdlərini izhar etməyə başladılar. Bu deyilənlərə qulaq asmağa insana dəmir əsəb lazım idi. Tamaşaçılar arasında səhhəti pozulanlar da vardı, təcili yardım briqadası sıralar arasında insanlara yardım etməkdəydi. Nəhayət “sərbəst mikrofon” bağlandı.

Divanın Hakimi səsini arıtlayaraq yenidən mikrofonunu yandırıb söz götürdü:

-Bəli, dedikcə acılı, ağrılı mənzərədir, hamınızın hisslərini başa düşürəm. Yəqin akademik Aqanbekyan da bunları başa düşür.

Azacıq fasilə verib davam etdi:

-Hələ 1946-cı ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası öz qətnaməsi ilə bəyan etdi ki, genosid – insanlığa qarşı törədilən ən ağır cinayətdir! Bu növ cinayətin əlamətləri 1948-ci ilin 9 dekabr tarixində “Genosid cinayətlərinin qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında” adlı Konvensiyada öz əksini tapmışdır. Bu Konvensiya bütün dövlətlər tərəfindən qəbul edilmişdir. Ekspertlər bir nəfər kimi bu qənaətə gəlmişlər ki, Xocalı qətliamında bu əlamətlər aşkar görünməkdədir. Xocalı qətliamı – qabaqcadan düşünülmüş qaydada, milli əlamətlərə görə insanların kütləvi şəkildə məhv edilməsi niyyəti ilə törədilən bir cinayətdir. Xocalı cinayətinə görə bu gün Divana çəkilən şəxslə tanış olun. Bu, Monte Melkonyan adlı şəxsdir. Amma biz bu gün iki şəxsə birdən Divan qururuq. İkinci şəxs bayaqdan yerindən hey protestlər eləyən erməni akademiki Abel Qezeviç Aqanbekyandır. O isə Qarabağ müharibəsinin ideoloqu kimi Qarabağda tökülən bütün qanların baiskarı kimi müqəssirdir, deməli, həm də dolayısı ilə Xocalı soyqırımı da onun adına yazılmalıdır. Buyurub İttiham kürsüsünə gətirilsinlər. Bu gün və sabah – iki prosesdə bu şəxslərin cinayət əməllərinə baxacağıq. Bu gün ideoloqu, sabahsa canini mühakimə edəcəyik. Divan üzvlərindən də xahiş edirəm ki, akademik barədəki məlumatları səsləndirsinlər.

Saqqallı, dənizçi maykasının üstündən komuflyajlı hərbi köynək, onun da üstündən eyni cür buşlat geyinmiş şəxs ittiham kürsüsündə yer tutdu. Bu Monte Melkonyan idi. Az keçmiş saçları çallaşmış, kostyum qalstukda  kök bir kişi də gəlib onun ynında əyləşdi. Bu da Abel Aqanbekyan idi.

Divan üzvləri bir qom kağızla dolu qovluqdan bir neçə kağız aralayıb kişi diktorlara verdilər. Diktorlar növbə ilə kağızları oxumağa başladılar.

Birinci diktor:

-Akademik Abel Qezeviç Aqanbekyanın 87 yaşı var, milliyyətcə ermənidir, Əsas dünyadan təşrif buyurub. 1932-ci ilin 8 oktyabrında Tiflis şəhərində dünyaya gəlib, vaxtı ilə sovet, indi isə Rusiya iqtisadçısıdır, sənaye istehsalı üzrə mütəxəssisdir, əmək məhsuldarlığı, əməkhaqqları, makroiqtisadiyyat, ekonometrika, menecment üzrə mütəxəssisdir, 1963-cü ildə İqtisadiyyt üzrə doktor, 1974-cü ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Akademiki adını almışdır. 1985-1991-ci illərdə - SSRİ-də Yenidənqurma adlanan illərdə SSRİ-nin rəhbəri olan Mixail Qorbaçovun iqtisadiyyat məsələləri üzrə müşaviri olmuşdur. Rusiya-Britaniya birgə “Link” müəssisəsinin Direktorlar Şurasının sədri, “Lukoyl” şirkəti qəyyumlar şurasının üzvüdür. “Bilik”  cəmiyyətinin iqtisadi biliklər sektoruna başçılıq edir, EKO, “Elm və həyat”, “Maliyyə və biznes”, “İqtisadi siyasət” kimi nüfuzlu Rusiya jurnallarının redaksiya heyətinin üzvüdür. 1967-ci ildə SSRİ-nin ali mükafatı sayılan Lenin ordeninə layiq görülüb. 1975-ci ildə Qırmızı Əmək Bayrağı Ordeninə, 2012-ci ildə “Dostluq” ordeninə layiq görülüb. Britaniyanın, Bolqarıstanın, Macarıstanın elmlər akademiyalarının fəxri üzvüdür. Qatı millətçiliyi ilə tanınır, erməni millətçiliyinə böyük töhfələr vermişdir...

Abel Aqanbekyan yerindən qışqırdı:

-Mən etiraz edirəm. Söhbət hansı millətçilikdən gedir?

Yerindən durub mikrofon tələb elədi, Divanın qaydalarına görə prosesin bu mərhələsində müttəhimə söz verilməməlidir, bununla belə Baş Hakim şəxsən bu şəxsi tanıdığı, onun necə (bu sözü başqa cür izhar edə bilməyib vulqarlığa yol verdiyimçün oxuculardan üzr istəyirəm) həyasız olduğunu bildiyi üçün onun mikrofonunun açılmasına icazə verdi. Akademik dərhal pafoslu nitqə başladı:

- Mən hardan millətçi oldum? Mən kosmopolitəm, Gürcüstanda anadan olub bütün şüurlu həyatımı da Rusiyada yaşamışam. Qızım Ekaterina Amerikada, oğlum Rubensə Moskvada yaşayır. Bizlərin Ermənistanla nə əlaqəsi ola bilər axı? Siz fərqinə varırsınız, 2012-ci ildə Rusiyanın nəhəng prezidenti cənab Vladimir Putin mənə “Dostluq” ordeni verib? Dostluq hara, millətçilik hara? Mən erməni millətçiliyinə yox, Sovet və Rusiya elmlərinə töhfələr vermişəm. Sizə maraqlı bir fakt danışım. “Link”də işi qurarkən... Onu da deyim ki, məni bu proektin başında görən Rusiya hökumətinə minnətdarlıq bildirirəm, yeri gəlmişkən, Rusiyada mənim bura gətirilməyimdən xəbər tutan hər bir kəs çox narahatdır, məni dəstəkləyirlər, yanımdadırlar... Hə, “Link”də işi qurarkən britaniyalı cənablar ilk günlər mənim təkliflərimə şübhə ilə yanaşdılar, deməzsənmiş, bunlar avropalılardır, britaniyalılardır, mənsə adi bir rusiyalıyam, bunlar bizdən ağıllı olmalıymışlar. Belə olanda mən onlara dedim ki, cənab britaniyalılar, yaxın əyləşin, sizin qarşınızdakı SSRİ akademiki, SSRİ prezidentinin məsləhətçisi, dünyaşöhrətli Abel Aqanbekyandır, o Aqanbekyan ki, Qərb dünyasının kapitalistləri SSRİ ilə soyuq müharibə aparanda o, Baykal-Amur magistralı adlı əsrin ən nəhəng layihəsinin Elmi Şurasına sədrlik edib, Sibirin, Tayqanın keçilməz yerləri ilə biz dəmir yolu xətti salıb Sovet iqtisadiyyatını yüksəltmişik. Dedim, siz heç bilirsiniz, mənə Lodz universitetinin, Barselona alli idarəetmə məktəbinin, Alikante, Seul, Sankt-Peterburq, Kinqston və Kaliforniya Universitetlərinin fəxri doktoru adını nə səbəbə veriblər? Soruşdum, xəbəriniz varmı, mən niyə Beynəlxalq İqtisadiyyat Assosiasiyasının fəxri prezidentiyəm? İnsanlar mənim qara gözümə aşiq olmayıblar ki, elmimə aşiq olublar, dünya iqtisadiyyatının ən krizizsli anlarda belə duruş gətirməsi təlimimə aşiq olublar. Dedim, cənab britaniyalılar, ağıllı olun. Onlara hətta çox ibrətamiz bir əhvalat da danışmalı oldum. 2009-cu ildə Rusiyanın baş naziri Dmitri Medvedyev Xalq Təsərrüfatları Nailiyyətləri Sərgisində, deyim ki, ora Sovetlər dönəmində VDNX adlanırdı, o qədər gözəl xatirələrim var ki, orayla bağlı, bir dəfə... Üzr istəyirəm, sözdən sözə keçirəm, hə Medvedyev məndən soruşdu ki, Abel Qezeviç, bu qədər nailiyyəti çiyninizdə necə daşıyırsınız, qayıdıb dedim, görmürsüz necə iriyəm, yüz əlli kiloyam, maşallah, niyə də daşımayım.

Abel Aqanbekyan uğunub getdi, tamaşaçıların da bəziləri gülümsədi, auditoriyanı ələ almaq qabiliyyətini davam etdirib Aqanbekyan daha bir neçə epizod danışıb özünü təmizə çıxarmaq istəyəndən sonra SSRİ Nazirlər Sovetinin Əmək və əməkhaqqı məsələləri komitəsində işlədiyi dönəmdə ucqar Sibir kəndindən gəlmiş bir vətəndaşı Kremldə necə qəbul etməsini izhar edərkən Baş Hakim onun sözünü kəsdi:

-Müttəhim Abel Aqanbekyan, əla danışırsınız, hər şey işıqlıdır, tərtəmizdir, amma mən sizə elə bir epizod xatırlada bilərəm ki, Qarabağ müharibəsinin ideoloqu olmağınızın altından sürüşüb çıxa bilsəniz belə, bunun altından çıxa bilməzsiniz. İndi fasilə zamanı yetişib, hamını çay, yaxud kofe işib azacıq dincəlməyə çağırıram, sonra isə proses davam edəcək.

Fasilə insanları isti və soyuq içkilər içməyə səfərbər etdi, gənc hakim bu arada fransız kruassanı ilə espresso ləzzətini dadan Baş Hakimdən  qılıqla Aqanbekyanı faş edən epizodun nə olduğunu soruşdu, Baş Hakim də gülümsəyib ona səbirli olmağı tövsiyyə etdi.

Fasilə bitən kimi Baş Hakim nitqinə başladı:

-Cənab Aqanbekyana bir xırda epizodu xatırladım, cənab Aqanbekyan, siz Moskvanın “Zenit” işgüzar mərkəzinin tikintisinin təşəbbüskarısınız, deyilmi?

Onsuz da bayaqdan narahat görünən Aqanbekyanın üzü tutuldu:

-Təşəbbüskarıyam deyəndə ki... Lap təşəbbüskarıyam, ancaq bunun mətləbə nə dəxli var. Mən orda sadəcə...

Baş Hakim davam etdi:

-Sizin bu layihə Moskva şəhərinin tarixinə ən birinci “dolqostroy” kimi düşüb, yəni 20 il tikintisi davam edib bu zavallı obyektin. Niyə? Baş alan korrupsiyaya görə. Hüquq-mühafizə orqanları sizi istintaqa cəlb etmişdi, tikintini həvalə etdiyiniz tikinti kompaniyalarından külli miqdarda rüşvət alınmışdı, kompetent olmayan bu şirkətlər də sadəcə, tikinti işini bacarmırdılar deyə tikinti heç cür başa çatdırılmırdı, sizin adınız qəzetlərin manşetində hallanırdı, teleulduz olub getmişdiniz, niyə bunlardan danışmırsınız? Yeyintinin miqdarı yüz min, milyon dollarlarla ölçülürdü. Şərəfli akademik adı hara, dələduzluq, rüşvətxorluq hara? O gözəl türk məsəli var e, min dəfə imam üçün ağlayanda bir dəfə də yezit üçün ağla, onun sözü olmasın, özünüzü min dəfə tərifləyəndə niyə bir dəfə də pisləməyi bacarmırsınız?

Aqanbekyan sadəcə “Mən etiraz edirəm” söylədi, Baş Hakim yanında əlyəşmiş hakimlərlə pışıldaşıb ittiham aktının oxunmasını xahiş etdi.

Yaşlı hakim əlində kağız tribunaya çıxdı, eynəyini taxıb sanki akademik tərəfindən ola biləcək müdaxilələri dəf etməkçün lap uca səslə və sürətlə oxumağa başladı:

-Akademik Abel Aqanbekyanın qatı millətçi olması, vaxtaşırı erməni millətçi təşkilatları ilə sıx əlaqəsi təkzibolunmaz faktlarla və şahid ifadələri ilə cinayət işinə tikilib. 1980–ci illərin sonunda Moskvada erməni lobbisinin ən güclü nümayəndələrindən biri olub Abel Aqanbekyan. O, erməni millətçilərinin 80–ci illərin sonunda Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq üçün başladıqları "Miatsum" hərəkatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. Buyurun, tanış olun, bu barədə düz 32 erməni mənbəyində təkzibolunmaz təsdiq var. Qarabağ hadisələrinə isə konkret olaraq bu şəxsin söylədiyi bircə bəyənatla start verilmişdir. Aqanbekyan 1987–ci ilin noyabrında Parisdə Fransa Erməni institutunun və Erməni veteranlar assosiasiyasının onun şərəfinə təşkil etdiyi tədbirdə Qarabağ barədə bu sözləri söyləmişdir: "Mən bir iqtisadçı kimi hesab edirəm ki, Qarabağ iqtisadi cəhətdən daha çox Ermənistana bağlıdır, nəinki Azərbaycana". Qarabağın Ermənistana verilməli olduğu fikrini o, Fransanın "Humanite" (L'Humanité) qəzetinə müsahibəsində də bəyan etmişdir.

Hakim bu yerdə dayanıb akademikə baxaraq belə bir sual ünvünladı:

-Hörmətli akademik, sizcə Qarabağ niyə Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməliydi? Qədim erməni torpağı olmasını lütfən söyləməyin, hətta içinizin ən qatı millətçisi Zori Balayan belə məcbur olub ermənilərin sonradan ora köçürülməsini etiraf edib. Bəs onda niyə?

Aqanbekyan xeyli düşündü, gözlərində işıq parlayanda ona yaxın əyləşib gözünü görənlər zənn etdilər ki, suala təkzibedilməz bir cavab tapılıb.

O dedi:

-Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqları pozulurdu, onlar işsiz-gücsüz idilər, azərbaycanlılar bizim ermənilərə ikinci sort adamlar kimi yanaşırdılar.

Bu yerdə yaşlı hakim bir siyahı oxumağa başladı:

-Qarabağ münaqişəsi başlayan ərəfədə Dağlıq Qarabağda bütün rəhbər vəzifələr ermənilərdə olub, ştat cədvəlindəki yüzlərlə vəzifəni burda sadalamaq yersiz olar. Amma vəzifədə bircə azərbaycanlı belə tapmaq üçün gərək gərgin axtarışlar edəsən. Mən Aqanbekyana bildirmək istəyirəm ki, Dağlıq Qarabağ o yana, hətta Azərbaycanın mərkəzi hakimiyyətində də ermənilər çox yüksək vəzifələrdə təmsil olumuşdular. Bəzilərini xatırladıram:

A. Ayriyan – Azərbaycan SSR Meşə və ağac emalı sənayesi naziri.

V. Nersesyan – Bakı şəhər Kirov rayon Partiya komitəsinin 1-ci katibi.

N. Qabrielyan – Azərittifaqın sədr müavini.

A. Becenyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğu İstintaq İdarəsinin baş  prokuroru.

S. Ohanesyan –Azərkəndkimya Birliyinin sədr müavini.

B. Ayrapetov – Bakı şəhər Plan İdarəsinin sədri, Bakı şəhər İcraiyyə Komitəsi sədrinin müavini.

A. Gevorkyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğunun təsərrüfat müdiri.

N. Melkumyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğunun baş mühasibi.

E. Petrosyan – Azərbaycan SSR Prokurorluğunun baş inspektoru.

A. Arzumanyan – Bakı Təmir-tikinti trestinin müdiri.

M. Bunyatyan –SSRİ Sənaye-Tikinti Bankı Azərbaycan Əməliyyat İdarəsinin rəisi.

S. Haykazyan –Bakı Qaz İstehsalat İdarəsinin baş mühəndisi.

A. Ohanyan – Bakı Kanalizasiya İdarəsinin baş mühəndisi.

N. Şahnazaryan –Nizami Rayon Xalq Deputatları İcraiyyə Komitəsinin sədri.

Buna nə deyərsiniz, cənab Aqanbekyan?

Akademik süni təəccüb ifadəsi nümayiş etdirib “Mən bunları bilmirdim” söylədi və söylədiyi auditoriyanın gülüşünə səbəb oldu.

Baş Hakim akademikin auditoriyanı ələ almaq, bu cür ağır prosesə yumor donu geyindirmək cəhdindən əsəbiləşdi, söylədi ki, biz Qarabağ müharibəsi faciələrinin apogey nöqtəsi olan Xocalı qətliamından geniş danışdıq, sabah da mövzu davam edəcək. Terrorçu Monte Melkonyan məhz bu qətli icra etməkdə suçlu bilinib cəzalanacaq, sizsə bu qırğınların ideoloqu kimi cəzalanacaqsınız. Mən bu məqamda istəyərdim Xocalı faciəsindən bilavasitə zərər çəkmiş azərbaycanlıları dinlədikdən sonra əcnəbi şahidlərə də söz verək.  Onlar israrla danışmaq istəyirlər. Vaxt məhdud olduğundan onları bir-bir kürsüyə dəvət etməyəcəyik, mümkünsə auditoriya mikrofonuna hər biri öz fikrini qısa izhar etsin.

Mikrofon önünə bir neçə nəfər gəldi. Birinci əcnəbi şahid sözə başladı:

-Mən Xocalı qırğınının şahidi fransız jurnalisti Jan İv Yunetəm. Biz Xocalı müdafiəçilərinin, yüzlərlə dinc sakinlərinin-qadınların, uşaqların, qocaların eybəcər hala salınmış cəsədlərini gözlərimizlə gördük… Ermənilər bizim vertolyotu da atəşə tutduqlarına görə çəkilişi başa çatdıra bilmədik. Amma elə yüksəklikdən gördüklərimiz də törədilən vəhşilikləri təsəvvürə gətirmək üçün kifayət edirdi. Bu, tükürpədici mənzərə idi. 5-6-yaşlı uşaqları, qundaqdakı körpələri, hamilə qadınları vəhşiliklə öldürən ermənilər cəlladlıqda heç kəslə müqayisəyə gəlməzlər.

İkinci əcnəbiyə növbə çatdı:

- Fyodr Şellov-Koverdyayevəm, keçmiş Rusiya Xarici İşlər Nazirinin 1-ci müaviniyəm, hazırda ixtisasca vəkil işləyirəm. Həmin vəhşilik barədə bircə kəlmə demək istərdim: Xocalı soyqırımına aparmış Dağlıq Qarabağdakı konflikt yaxşı planlaşdırılmış, əvvəlcədən hazırlanmış, həyata keçirilməsi Ermənistanın birvaxtlarkı kommunist rəhbərlərinin təşəbbüsü ilə başlanan, buna görə də məsuliyyəti onların üzərlərinə düşən aksiyadır. "Qarabağ hərəkatı"nın liderləri millətin öz müqəddəratını təyin etməsi prinsipini hipertrofiyaya uğradaraq elə bir həddə çatdırmışdır ki, ondan sonra separatizm başlamışdır.

Nəhayət, üçüncü çıxışçı söz aldı:

-Mənsə öz arxivimdəki bir qəzetdən sitat oxumaq istəyirəm. "Moskovskiy komsomolets" qəzeti. 29 yanvar 1994-ci il sayı. "Neft sindromu" məqaləsi. Burada Xocalı əsirləri barədə dəhşətli həqiqət yazılıb: ”Əsirlər var. Lakin artıq onlar yaşamağa yararlı deyillər. Qışda onları səhərlər ayaqyalın qarın-buzun üzərinə çıxarırlar. Təpələrindən soyuq su tökür, başlarında şüşə sındırır, sonra təzədən kameraya salırlar. Əsl işgəncələr isə bundan sonra başlanır. Barmaqlarını qapının arasına qoyub qırır, cığırdıqca rezin dəyənəklə döyürlər. Çoxu əzablara tab gətirməyərək dəli olu, ölür. Biz növbəti kəndə güzar edəndə bir erməninin diri uşağı götürüb iki böldüyünü görmüşəm. Sonra bədənin bir hissəsi ilə anasının sifətinə, başına o qədər döydü ki, övladının al qanına bulaşmış qadın dəli olub gülməyə başladı.”

Bu məqamda Baş Hakim yekun nitqi söyləmək zamanının yetişdiyini duyub söz götürdü:

-Vikipediyanın rus redaksiyasının rəsmi məlumatına görə 11557 hərbçinin, 763 dünc sakinin həlak olduğu, 30 min hərbçinin yaralandığı, 749 dinc sakinin itkin düşdüyü, yüz minlərlə insanın qaçqın həyatı yaşamağa məruz qaldığı, Azərbaycan tərəfinin məlumatına görə itkinin masştabı azı iki dəfə artıq olan qanlı Qarabağ müharibəsinin əsas baiskarı kimi Abel Qezeviç Aqanbekyan Divan tərəfindən qeybedilmə cəzasına məhkum edilir. Divanın qanunlarına görə ona son söz verilir.

Abel Aqanbekyan yerindən durub ağır-ağır söylədi:

-Mən qoca adamam, bu gün-sabah onsuz da dünyadan köçəsiyəm, xəstəyəm, ağrıyıram, gah təzyiqim qalxır, gah şəkərim qalxır. Özümü bilsəniz necə pis hiss edirəm, oy necə pis hiss edirəm...

Ürəyini ovuşdurub yerinə oturdu, dərhal tibb bacıları peyda olub ona yardım etməyə başladılar, proses bir müddət dayanmalı oldu, haçandan-haçana Aqanbekyan özünə gəldiyini büruzə verib çıxışını davam etdirdi:

-Mən möhtərəm Divandan xahiş edirəm bu qoca və xəstə şəxsə qarşı mərhəmətli olsun, onu əfv etsin. Üstəlik, onu da nəzərə almağınızı xahiş edirəm ki, tale bu günlərdə mənə çox ağır bir zərbə vurub, 23 yaşlı sevimli nəvəm, kiçik Abel Aqanbekyan, ona mənim adımı qoymuşdular, Moskvada yol qəzasında həlak olub. Bu lənətlənmiş hadisə iyulun 7-də baş verib, Abel can Xamovniçesk rayonunda "BMW" markalı idman motoskleti ilə bir piyadanı vurub. Piyada hadisə yerində ölüb. Nəvəmi isə yaralı vəziyyətdə xəstəxanaya yerləşdiriblər. Amma həkimlər onun həyatını xilas edə bilməyiblər. Oyyyy, yazıq Abel can, dərdim çox böyükdür.

Abel Aqanbekyan cibindən yaylıq çıxarıb hönkürüb ağlamağa başladı, yaşlı hakim “Qətlinə fərman verdiyin on minlərlə insanın ahıdır səni tutan, cənab akademik” söylədi, Baş Hakim hökmün icra edilməsi üçün müttəhimin aparılmasını tələb etdi, iki nəfər üzü qaraörtüklü şəxs Abel Aqanbekyanı səhnənin arxasına apardı.

Baş Hakim Divanın bugünkü işini bitmiş elan etdi, Baş Meydan bir anda boşalmağa başladı. Ancaq meydanın üzərinə hopmuş Xocalı ah-naləsi, inilti və çığırtısı, ağrı-acısı uzun müddət səmadan yapışıb qaldı, çəkilib getmədi.

 

 

 

DAVAMI VAR

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.02.2023)