Xəyal Nəsibov və Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Corc Oruelin “Heyvanıstan” əsəri satirik alleqorik üslubda yazılmış bir romandır. Əsərdə malikanə sahibinin məsuliyyətsizliyindən və laqeydliyindən təngə gələn heyvanlar Qoca Mayorun-donuzun təbliğatı ilə müstəqil yaşamaq eşqinə düşürlər. Nəhayət, heyvanlar üsyan edir və sahiblərini fermadan qovaraq, müstəqil “Heyvanıstan” dövlətini qururlar. Ancaq insanların mənəviyyatına və davranışına xas olan xüsusiyyətlər heyvanlar arasında da baş qaldırır.
Əsərdə yazıçı yeni yaranmış dövlətin sonradan hansı qaydalarla idarə olunması ardıcıllığını dəqiqliklə verib. SSRİ-nin quruluşunda olan ideyaların tədricən necə süquta uğradığını ətraflı təsvir edib. Əsərdə bir çox nəzəriyyələr özünü göstərir. Cəmiyyətdə qadınların rolunu müəyyən etmək kimi məsələnin bu gün də gündəmdə olduğunu nəzərə alsaq, əsərdə olan personajlarda gender bərabərliyinin pozulduğu açıq aydın göstərilir. Buna görə də əsərin Feminizm nəzəriyyəsi baxımından təhlili məqsədə uyğundur. Belə ki romanda Femnizm nəzəriyyəsinə aid xüsusiyyətlər - yazıçının qadınlara münasibəti, kişi obrazların qadınlara münasibəti, qadınların qadınlara münasibəti və kişi və qadın personajların stereotipik ənənəvi xüsusiyyətləri (içən, şiddətə meyilli, ana) araşdırılaraq təhlil edilib.
Beləliklə “Heyvanıstan” romanını oxuduqda görürük ki, müəllif Corc Oruel əsərdəki qadınlara ikinci dərəcəli varlıq kimi yanaşır. Burada bütün qoyunlar, inəklər, toyuqlar, ana donuzlar, itlər, atlardan Klover və Molli qadınları təmsil edirlər. “Heyvanstan” ölkəsində qadınların sayı, ümumilikdə, daha çox olsa da, subardinasiya səviyyəsinə baxdıqda qadınların heç bir vəzifə tutmadığı, söz, haqq sahibi olmadığı aydın görünür. Müəllif Qoca Mayorun dili ilə qadın obrazlı heyvanlara yanaşmasını aydın təsvir edir. Klover dünyaya gətirdiyi dörd övladdan heç birinin taleyini müəyyən etməyə hüququ çatmır və ancaq nəsil artırmaqla məşğuldur. Nappleon itin dünayaya gətirdiyi balaları əlindən alır, özü böyüdür, tərbiyə edir. Toyuqların fikrini soruşmadan yumurtalarını öz mənafeyi üçün bazarda satdırır. Molli obrazı vasitəsi ilə qadınlar yüngül əxlaqlı və qorxaq kimi göstərir. Çünki Molli yalına rəngli lentlər bağlayıb ona qayğı göstərən insanlara özünü göstərir, əlindən qənd alıb yeyir, günlərini əyləncədə keçirir, zəhmət çəkmək istəmir. O, “Pəyə” döyüşü zamanı yoldaşlarına kömək etmək əvəzinə, tövlədə başını oxurda gizlədərək döyüşdən yayınır. Yazıçıya görə qadınları təmsil edən qoyunların şəxsi fikri, qərarı yoxdur, başqalarının sözlərini hər dəfə tutuquşu kimi təkrar edirlər. Qadınların gücsüz olduğunu düşünən kişilər daha çox onları yüngül işlərə-meyvə yığmağa, təmizliyə yönəldirlər. Klover kimi qadınlar oxuyub yazmağı bacarmır, hər şeyi bilsə də, anlasa da, bu həqiqətləri ifadə etməyə cəsarəti çatmır, verilən tapşırıqları yerinə yetirməyə çalışır. Bununla da müəllif qadınların savadsız, cəsarətsiz və müdhi olduğunu ifadə etməyə çalışib. Bütün bunlar nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, yazıçı Corc Oruel əsərdəki qadınlara qarşı antifeminist mövqe sərgiləyib.
“Heyvanıstan” romanını oxuduqda məlum olur ki, heyvanların yaratdığı dövlətdə əsas idaretmə kişilərin əlindədir. Kişilərin qadınlara münasibəti ancaq onları idarə etmək və onlara aid olan vəzifələri icra etməyə məcbur etməkdən ibarətdir. Qeyd edildiyi kimi qadınların ancaq ana olmaq, nəsil artırmaq, istehsal etmək, işləmək və təmizliyə nəzarət etmək fünkusiyaları var. Kişilər qadınları demək olar ki, dövlətin idarə olunmasında heç bir vəzifəyə yaxın buraxmır. Onların idaretməyə qarışmaq fikirləri və ixtiyarları əllərindən tamamilə alınmışdır. Dövləti idarə edən donuzlar, Napoleonu qoruyan itlər, ondan öndə gedən qara Xoruz, gecə-gündüz işləyərək əziyyət çəkən Bokser də kişləri təmsil edir. Qadınlar o qədər hüquqsuz idilər ki, hətta əsərin bir hissəsində yumurtalarının tamamilə satılmasına etiraz edən toyuqlar hüquqları uğrunda üsyan etsələr də, sonda kişilərin zor tətbiq etməyi nəticəsində mərkəzi hakimiyyətə tabe olurlar. İtlərdən özünə mühafizə yaradan Napoleon öz hakimiyyətini qorumaq üçün işini ancaq kişilərə etibar edir, onları müxtəlif işlərin icrasına göndərir. Napleonum sağ əli Çığırğan manipuliyasiya edir, onun fikirlərini ölkə vətəndaşlarına çatıdırır. Qarğa Mousey utopik, xoşbəxtlik və rahatlıq ölkəsi haqqında məlumat verərək, daha çox işləyənlərin, zəhmət çəkənlərin,
hakimiyyət tabe olanların öldükdən sonra həmin məkana gedəcəyini təbliğ edir. Toyuqlara rəhbərlik edərək, onları qorumalı olan qara Xoruz da ancaq Napoleonun rəhbərliyi altında hərəkər edir, öz qadınlarının hüquqlarının tapdanmasına, nəslinin kəsilmə təhlükəsinə etinasız yanaşır. Hakimiyyətin əsas təmsilçisi olan, donuzların içindən çıxan Napolronun bütün qadınlara hakim olması,onlara sahiblənməsi, yeganə toxumluq donuz olması qadın hüquqsuzluğunun kulminasiya nöqtəsi idi. Beləliklə, kişilərin qadınlara münasibətindən bu qənaətə gəlmək olar ki, kişilər demək olar ki, bütün hakmiyyəti mənimsəyib. Əsərdə kişilər qadınlara tam hüquqsuz və cəmiyyətin idarə olunmasında heç bir rolu olmayan,ancaq kişilərin hakmiyyətinə xidmət edən varlıqlar kimi baxırlar. Bu dövrün reallığı və kişi qadın münasibətinin əyani sübutu kimi təsvir olunur.
Eyni zamanda əsərdə az da olsa, qadınların qadınlara olan münasibəti də görünür. Belə ki V fəsildə qadın obraz olan Kloverlə Mollinin dialoqu bu baxımdan diqqəti çəkir. Klover Mollinin işləmədiyini və boş-boş gəzdiyini görüb onunla söhbət etmək istədyini bildirir. O, Molliyə qonşu fermaya tərəf baxaraq kiminləsə söhbət etdiyini bildirir. Molli bunun yalan olduğunu bildirir. Buna inanmayan Klover onun axurunda axtarış apararaq qənd və müxtəlif rəngli lentlər tapır. Üç gün sonra Molli yoxa çıxır. Göyərçinlər onun Kloverin düşündüyü kimi qonşu fermada olduğunu və xoşbəxt göründüyü xəbərini gətirirlər. Buradan göründüyü kimi Klover Mollinin hərəkətlərini həzm edə bilmir və ona etirazını bildirir. Mollidə bir qadın olaraq Kloverə güvənmir və sirrin açıldığını, tezliklə yoldaş Napoleona çatacağını zənn edərək Heyvanıstanı tərk edir. Buradan o nəticəyə gəlmək olar ki, tipik qadınlararası münasibətdə qadının qadına olan güvənsizliyi və bir qadının digər qadını həzm edə bilməməsi, ona paxıllıq etməsi qadınlarin bir-birinə olan rəqabət hissinin təcəssümüdür.
Göründüyü kimi əsəri oxuduğumuz zaman daha da irəli gedib əsərdəki obrazları cinslərə görə sahib olduqları xarakterə və inandıqları sterotiplərə uyğun qruplaşdırmaq mümkündür. Fermanın sahibi Corc bütün günü sərxoş olur, ailəsinə və fermasına qayğı göstərmir. Harınlamış feodal obrazı yaradan bu surət sanki “kişilər içib sərxoş ola bilər” sterotipinin qurbanı olur. Onun həyat yoldaşı Miss Con isə həyat yoldaşının səhvini düzəltmək, fermaya sahib çıxmaq əvəzinə əlinə keçən qiymətli əşyaları götürərək, aradan çıxır.Bu da varlı qadınların meşşan həyatını təsvir edir. Hakimiyyəti ələ keçirən heyvanlar arasında da bu sterotipik hərəkətləri görə bilərik. Belə ki dişi itlər, donuzlar, toyuqlar, qoyunlar ancaq bala doğmaq,nəsli artırmaq, yüngül işləri görə bilmək xüsusiyyətləri malik olduğunu düşünən erkək heyvanlar onları istismar edir, qadınların hüquqlarını tapdalayırlar. Qadınların –Molli və Kloverin timsalında qeybət etmək, bir-birini nədəsə günahlandırmaq kimi ənənəvi üsuldan istifadə olunur. Kişiləri təmsil edən Napoleon hiyləgərlikdən və itlərin köməyindən istifadə edərək, ”Heyvanıstan”dan Snovbollu qovmaqla hakimiyyətli zorla ələ keçirir. Bundan sonra ona qarşı kim çıxsa, etiraz etmək istəsə, şiddət və zordan istifadə edərək, onun səsini kəsməyi bacarır. Bu xarakterik xususiyyətdə kişilərin şiddətə meyilli və hakimiyyət uğrunda mübarizədə amansız olmalarının nümunəsidir. Az işləməyi, bütün günü bəzənib-düzənib gəzməyi,rahat həyatı seçən Molli yüngül xarakteri ilə diqqəti çəkir. O işləməmək üçün Heyvansıtan tərk edib yenidən faytona qoşulmağı üstün tutur. Bu da “qadın özü müstəqil qərar verə bilməz, kimdənsə aslı olmalıdır” fikrini ifadə edir və bu cür “sərəbəst” qadınların atdığı addımların yanlış və səfehlikdən başqa bir şey olmadığını göstərir. Tək məqsədi dəyirmanı tikib qurtarmaq olan, bütün günü dayanmadan işləyən, Bokseri isə zəhmətkeş, öz gücünə və qabliyyətinə inanmayan, ömür boyu boyunduruqda yaşamağı üstün tutan kişi xarakterinə nümunə gətirmək olar.
Əsərdəki Benjamin obrazı hər şeyi bilsə də, gizlədir, deməyə lüzum görmür. Yəni onun“həqiqəti deməyin heç bir əhəmiyyəti və faydası yoxdur” streotipinin qurbanı olduğunu göstərir. Bu da kişi hər şeyi bilsə də,az danışar, kimi xarakterik xususiyyəti təlqin edir. Hər zaman yoldaş Napoleonun
haqlı olduğunu bildirən Çığırğan obrazı isə bəzi kişilərə xas olan yaltaqlıq və təbliğat işlərini “bacardığını” göstərir. Beləliklə, aydın olur ki, əsərdəki hər bir qadın və ya kişinin xarakterik xüsusiyyəti onların həmcinslərinin xarakteri ilə oxşarlıq təşkil edir. Qadınlar qadınlara, kişilər isə kişilərə məxsus hərəkətləi ilə diqqəti çəkirlər.
Qeyd edildiyi kimi əsəri Femnizm nəzəriyyəsi baxımından təhlil etdikdə belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, heyvanlar inqilab və çevriliş hesabına çox gözəl ideyalar əsasında yaranan “Heyvansıtan”kimi dövlət qursalar da, kişi və qadın münasibətlərində gender bərabərliyinin pozulduğu, hüquqların tapdandığı, hakimiyyət naminə həmcinslərinin və qarşı cinsin əzildiği və şiddətə məruz qaldığı bir ölkədə xoşbəxtlik, firəvanlıq və inkişaf ola bilməz. O cəmiyyət xoşbəxt olar ki, orada istər qadın olsun, istərsə kişi, onlar bərabər hüquqlu və bir-birinə hörmət etsinlər. Əks halda “Heyvanıstan”fermasındakı kimi quruluşun süqutu labütdür.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.08.2024)