“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Birinci katibi Çingiz Abdullayevin

Qış idi, növbəti dəfə dostum Rəhimlə Moskvaya, oradan isə Berlinə səfər edirdik. Qatarla. Kupemizdə əslən sabirabadlı Aslan adlı bir nəfər də gedirdi. 40-45 yaşı olardı. Bakı-Moskva qatarının köhnə alman vaqonlarında – sərnişini çox olmayan kupelər darıxdırıcı olduğu üçün yol boyu hamı bir-biri ilə tanış olur və maraqlı əhvalatlar danışırdı.

Mən də dəfələrlə səfərlər zamanı rastlaşdığım azərbaycanlıların Rusiyadakı durumundan, onların qazanc dalınca Rusiyaya getmələrindən, əziyyət çəkmələrindən danışırdım. Birdən Aslan sözümü kəsdi – “Siz əzab-əziyyət görməmisiniz ki!” – deyib, başına gələnləri danışmağa başladı.

Aslan:

"Sovet Ordusunda qulluq etdiyim zaman Əfqanıstana hərbi xidmətə göndərilmişdim. Əfqanıstan müharibəsi zamanı əfqanlar tərəfindən əsir götürülərək, kəndlərin birində iki həmvətənim və bir gürcü ilə yeraltı zirzəmidə əsir həyatı yaşayırdım. Azərbaycanda bizim əsir düşməmiz barədə xəbər yayılmışdı və hamı  elə bilirdi ki, bizi öldürüblər. Ancaq əsirlik zamanı bizi bir başqa kəndə aparıb tövləyəbənzər yerə atdılar. Aclıqdan qabaqdan qalan yeməkləri yeyirdik. İlk vaxtlar bizi sorğu-suala tutaraq SSRİ-nin Əfqanıstanı işğal etməsini bəhanə gətirib bizə olmazın əziyyət verirdilər. Çətinliklərə, əzablara dözərək azadlıq arzusu ilə yaşayırdıq. Oradakı ev sahibləri bir neçə müddət keçəndən sonra yavaş-yavaş bizə öyrəşmişdilər.

Gözətçimiz insaflı adama oxşayırdı. Başqalarından fərqli olaraq, bizimlə daha yumşaq rəftar edirdi. Arada imkan düşən kimi gizlicə bizə siqaret, çörək və su verərdi. Başa düşürdü ki, bizim heç bir günahımız yoxdu. Öz istəyimizlə əfqanlara güllə atmağa gəlməmişdik.

Dağətəyi kənddə yaşayıb işləyirdik. Bir gün iş vaxtı gözətçi təxmini məsafəni göstərib – “Siz bu dağ aşırımını 30 saniyəyə qaça bilərsiz?” – deyərək bizə kömək etmək istədiyini bildirdi. Uzaqdan çətin görsənirdi. Ancaq azadlıq istəyi bizi quş kimi uçmağa sövq edirdi. Sevincimizi sözlə ifadə etmək olmurdu. Axı dağın o tayı SSRİ ərazisi idi. Anlayırdıq ki, bu, bir şansdır. Ondan istifadə etməliyik.

Bir müddət sonra Pakistan əsilli gözətçi bizim üçün yüngül çarıq gətirib hazırlaşmağı məsləhət gördü. Axşam bizə yaxınlaşaraq türkləri çox sevdiyini və bunun üçün bizə kömək etdiyini söylədi. Təyin olunmuş vaxtda bizi zirzəmidən çıxardıb qaçacağımız yerə gətirdi. Ayrıldıq.

Bizə şərti işarə verəcəyini, hamımızın yaxşı bildiyimiz, Şərqi tərənnüm edən bir musiqi parçasını ucadan oxuyacağını söylədi. 10-15 dəqiqədən sonra o səsi, o parçanı eşitdik. Hazır idik. Həmin məsafəni 30 saniyəyə qaçmasaydıq, bizi vuracaqdılar. Yəqin, o 30 saniyə onların sərhəd zonalarında yaranmış boşluq postun dəyişməsi ilə bağlı idi. Bir göz qırpımında sanki uçaraq sərhədi keçdik və nəhayət, ruslara rast gəldik. Bu dəfə də ruslar bizi sorğu-suala tutdular. Bir müddət sonra bizi Moskvaya göndərdilər. Aeroporta gəldik. Bakıya uçmaq üçün bilet almağa pulumuz yox idi. Hava limanında bir azərbaycanlı bizə bilet aldı. Azərbaycanda heç kim inanmırdı ki, biz sağıq. Hamı sevindi. Yeni həyata beləcə qədəm qoyaraq işləməyə başladıq.

O zamandan Xaçmazdan, İsmayıllıdan və Gürcüstandan olan əsgər yoldaşlarımızla dostluq edirik. Gürcü dostumuz Davidlə tez-tez əlaqə saxlayırdıq. Bir gün David zəng edib ailə həyatı qurmalarının 20 illiyi və qızı Ninonun 15 yaşının tamam olması münasibəti ilə bizi Qori yaxınlığında yerləşən kəndlərinə dəvət etdi. Dəvət Novruz bayramı ərəfəsində olduğu üçün bizdə bayram xonçası ilə yanaşı, bir xalça da hədiyyə üçün özümüzlə götürüb yola düşdük.   Həyat yoldaşım, oğlum Əli və mən Gürcüstana səfər etdik. Bizi təmtərahla qarşılayıb qohum-qonşuya təqdim etdilər. Evlərindəki böyük otağı da bizə ayırmışdılar.

Ertəsi gün, adətləri üzrə, səhərdən məclis başladı. Arabir keçmişdəki çətin günlərimizi yada salıb söhbətləşirdik.

Birdən mənim gözüm Əli ilə Ninonun həyətyanı sahədə üzümləri dərib zənbilə yığaraq şirin-şirin söhbət etmələrinə sataşdı. Onlar həmyaşıd olduqları üçün öz dünyalarına qapılmışdılar. Sanki ətrafı görmürdülər. Bir neçə gündən sonra Azərbaycan qayıtdıq.

Zaman keçdi. Əli universitetdə təhsilini davam etdirmək üçün  – “Ata, mən Almaniyada oxumaq istəyirəm” – dedi. Bir az duruxdum, sonra isə dedim: “Oğlum, indi Azərbaycan müstəqil ölkədir. Harda istəsən, gedib oxuya bilərsən. Əsas odur ki, savadlı olasan”.

Günlərin bir günü Əli Mainz Universitetindən dəvət aldığını söylədi. Sən demə, dostum Davidin qızı Nino da elə həmin universitetdə oxumaq üçün Almaniyaya gedibmiş. Bunu biz Davidlə  telefonla danışanda bildik, üstünü vurmadıq.  Əli və Nino universitetdə tədqiqatçı alim, islamı qəbul etmiş Əhməd Şmide ilə tanış olmuşdu. Əhməd bəy eşidəndə ki onlar Qafqazdandır, bir gün onları evinə də dəvət etmişdi.

Əli:

Həftə sonu biz onun evinə getdik. Mart ayı olduğundan gedəndə Novruz şirniyyatlarını da özümüzlə götürdük.

Əhməd bəy bizi görüb çox sevindi. Xanımı Aişə türk olduğundan bizə çox isti münasibət göstərdi.

Çay süfrəsi ətrafında türk dünyası ilə ilişkilərindən, Qafqazdakı durumdan söhbət açdı. Sonra isə bizi yazı otağına dəvət edərək kitablarla tanış etdi.

Kitablar alman və türk dillərində idi. Birdən gözümüzə “Əli və Nino” əsəri dəydi. İkimiz də bir ağızdan: “Bu əsərlə tanışsınız?” – deyə soruşduq. Gülümsündü. “Əlbəttə, tanışam. Müəllifi bakılıdır” – dedi. Əsər barədə ətraflı danışdı. Mən Ninoya baxanda sanki röyalarda olduğunu hiss etdim. Doğrudanmı bu bir möcüzədir, bəlkə, gerçəklikdir? Yoxsa  bir təsadüfdür?

Şmide bu əsərin dünya şöhrəti qazanmasından və müxtəlif dillərə tərcümə olunmasından danışırdı. Əsərin müəllifinin həyat və yaradıcılığı ilə məşğul olan Berlin Şərq Tədqiqatları İnstitutunun professoru Gerhard Hopp haqqında çox maraqlı açıqlamalar verdi. Müəllifin İtaliya həyatı ilə bağlı, Avstriyada birgə  əməkdaşlıq etdiyi Baronessa Elfrede Erenfels haqqında çox maraqlı əhvalatlar danışdı. Əsərin Qafqazın simvolu ola biləcək qədər dünya çapındakı sədasından söhbət açdı. Qəfil Əhməd bəy isimlərimizi dəqiqliyi ilə bir daha soruşdu. Adımın Əli, qızın adının isə Nino olduğunu xatırlatdım. O duruxdu. Doğrudanmı bu, bir təsadüfdür? – deyə, fikrə daldı. Aişə xanımı çağıraraq: – “Sən bir təsadüfə bax! Bu gənclərin adı Əli və Ninodur” – dedi. Aişə xanım isə: - “O gün olsun ki, sizin düyününüzdə iştirak edə bilək” – sözlərini zarafatla söylədi.

Əhməd bəy hiss etmişdi ki, biz bir-birimizi sevirik. O da xanımının sözlərinə qüvvət verərək: “Hə, düz deyirsən, Qafqazda bir maraqlı milli toya getmək pis olmazdı” – dedi. – Sonra isə burda nə var ki, mən islamı qəbul edib Aişə xanımla həyat qurmuşam. Bir də ki dinin buna nə dəxli? Bütün dinlərə hörmətlə yanaşmaq lazımdır”.

– Universitetdə tanış olmusunuz? – deyə sual verdi.

Mən isə atalarımızın dost olduğunu, Əfqanıstanda onların başına gələnləri qısaca danışdım.

Zaman keçdi. Universiteti bitirmək üzrə idik. Ancaq arabir Əhməd bəygilə gedib, onunla görüşüb bəzi şeyləri məsləhətləşirdik. Bir gün Şmidenin evinə gələndə qapının bağlı olduğunu gördük. Həyətində bir nəfər bağ təmizləyir, ağaclara su verirdi.

Bu zaman bizə yaxınlaşan adam – “Siz Allah, bağışlayın. Bir az gecikdim” – deyə bizimlə salamlaşdı. Bizə isə bu kişinin kim olduğunu dedi: “O, Əfqanıstandandır. Bağıma baxır, ağaclara qulluq edir. Əfqanıstan müharibəsindən baş götürüb qaçanlardandır. Yaxşı adamdır, artıq dost olmuşuq”.

Günlərin bir günü Nino ilə evlənmək qərarını verdik. Bu haqda valideynlərimizə xəbər də göndərdik. Evdən “Gələrsiniz, baxarıq, məsləhətləşərik. Evlənmək oyuncaq deyil ki, adət-ənənəmiz var. Elçi getməliyik. Qız tərəfin razılığı olmalıdır” söylədilər. İstəyimizi doğmalaşan Əhməd bəyə də bildirdik. O da çox sevindi: “Dəvət etsəniz, toyunuza gələrəm. Həm Azərbaycanı, həm də Gürcüstanı görərəm”.

Evə döndükdən bir müddət sonra valideynlərimiz də razı olub “Xoşbəxt olun!” dedilər.

Biz öz növbəmizdə, Almaniyadan hörmətli müəllimimiz. Şmideni toya dəvət etmək istəyimizi bildirdik.  Atam:  – Əlbəttə, çox yaxşı olar. Elə mən də, dostlar da, David də bizi həyata qaytaran, xilaskarımız olan, Pakistanda yaşayan Qurban Səid Məhəmməd Əsədi toya dəvət etmək istəyirik. Görəsən, onu tapa biləcəyikmi?

Bir ay sonra Əhməd bəyə  telefon açaraq onu və həyat yoldaşını toyumuza dəvət etdim. O çox sevindi. Toy öncəsi və sonrası prosesləri diqqətlə izləyəcəyini və bu adət-ənənəni lentə alacağını söylədi: “Etiraz etməsəniz, mən özümlə dostum bağbanı da gətirərəm”,  sizin haqqınızda danışanda o, çox maraq göstərdi. Bakıya gedəndə özümlə götürməsini xahiş etdi. Sən demə onun da Bakıda əfqan qohumları varmış. Həm də onları da görmək istəyir.

Şmide:

Bir ay sonra Gürcüstanda başlayan xeyir iş, qohumlarla görüş, qız toyu sonda Azərbaycanda davam elədi. Bakıda aeroportda bizi qarşılayan zaman yanımdakı əfqan dostum çox həyəcanlı idi.

Bizi qarşılayıb İçərişəhərdə “Altstadt” adlı qonaq evinə gətirdilər. İçəri şəhərin dar keçidləri, sakitliyi, insanların məhəbbəti, qonağa hörmət bizi valeh etmişdi.

Ertəsi gün Şamaxıya, oradan isə Pirquluya yola düşdük.

Budur, atlılar faytonda bəylə gəlini mağara gətirdilər. Azərbaycanın el adəti ilə musiqi çalınırdı, stolun üzərinə  qırmızı  lentli güzgü də qoyulmuşdu. Kənd yeri olduğundan uşaq-böyük bir-birinə qarışmış, Almaniyadan gəldiyimiz üçün başımıza yığışmışdılar. Bizim türkcə mükəmməl danışmamız onları heyran etmişdi. Hamı bizimlə şəkil çəkdirmək istəyirdi.

Bu arada,  dostuma evlənənlərin valideynlərinin başına gələnləri danışanda o, nəsə fikrə getmişdi . Bakıda hələ aeroportda qarşılaşanda  qonaq Əlinin atasının tanış siması olduğunu demişdi.  

*

Şmide bağbanla bərabər toyxanaya daxil olub mikrofonu əlinə götürdü, təbrik üçün söz deyəcəklərini, ilk sözü bağbanın deyəcəyini, onun isə həmin sözləri tərcümə edəcəyini söylədi. Qurban Səid xasiyyətcə danışmayan, susqun bir adam idi, odur ki, Şmide bir az da təəccüb qalmışdı. Bağban toy sahiblərini təbrik elədi, musiqi sifariş edib rəqs etməyə başladı. Şərqi tərənnüm edən məşhur bir musiqi. Əsirlikdə olmuş üç dostu da rəqsə dəvət etdi. Birdən Aslan sevincək qışqırdı ki, a kişilər, tanıdızmı kiminlə rəqs edirik?”

Dünya, doğrudan da kiçikdi...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.02.2024)