DƏRGİDƏ KİTAB

NƏRİMAN QASIMOĞLU

 "TÜRKİYƏ HƏM SİZİNDİ, HƏM DƏ BİZİM"

Azərbaycanda və Türkiyədə iki ölkənin münasibətlərinə dair xeyli işlək, lakonik bir ifadə çoxlarının dilində səslənir. Qarabağ savaşında Azərbaycanın zəfərini həm də bir növ rəmzləndirən ifadədir: “Bir millət, iki dövlət”.

İstər Türkiyədə, istər Azərbaycanda siyasilər bunu dillərinə gətirdikcə alqış qazanırlar.Ancaqazadambilirki,buifadəyəaidməzmunuilkdəfəsürəklialqışlar altında yüksək tribunadan car çəkən kim olmuşdur. Bəri başdan desəm ki, dörd yaşlı bir qız çocuğu, oxucunu təəccüb bürüyər.Axı necə, nə zaman, harada?

Ötən əsrin 70-ci illərinin sonları olardı. Türkiyə müğənnisi MüşərrəfTezcan (sonralar Müşərrəf Akay) Bakıda anşlaqla keçən qastrol konsertində idi.

Zaman o zaman idi ki, “millətlərin yeni tarixi birliyi” kimi sovet ideologiyasının qələmə verdiyi “sovet xalqı” məfhumu ətrafında Azərbaycanda təbliğat səngimirdi. Sovet İttifaqında yaşayan xalqlar milli kimliklərini “sovet xalqı”na qurban verməyə məhkum bir duruma salınmışdı.

Amma bizdə bu da vardı ki, ruslaşmanın “sovet xalqı” qiyafəsində şüurlara yeridilməsinə Azərbaycanlıların intellektual, milli ziyalı kəsimi müqavimətsiz deyildi. Belə ziyalılara öncüllük edənlər Azərbaycan türkcəsində əsərlər yazan yazıçılar, şairlər idilər. Yaxşı iş yeri tapmaq, rəsmi qurumlarda çalışmaq, karyera qurmaq üçün ruscanın məcburi olduğu bir vaxtda Azərbaycan yazıçılarıruslaşmaya hətta məişət səviyyəsində belə müqavimətli idilər, övladlarını məhz milli məktəblərdə oxutdurur, onların milli ruhda tərbiyəsinə çalışırdılar. Bu tərbiyənin içində ailələrdə Türkiyəyə sevgi təlqinləri də yer alırdı.

Yaxşı xatırlayıram, Qasım Qasımzadə həmişə deyirdi ki, sovetlər Azərbaycanda bizimkiləri öz içində əridib nə zamansa bitirsələr də, bitməyəcəyik, çünki Türkiyə var. Yəni ümid yeri olan Türkiyə.

Qasım Qasımzadənin Türkiyə sevgisinin dərin kökləri vardı. Bu barədə bir qədər sonra. Qayıdıram Müşərrəf xanımın Bakıdakı o məşhurkonsertinə.

Konsert indiki Heydər Əliyev, ozamankı Lenin sarayında keçirilirdi. Qasım müəllim çox çətinliklə bilet tapıb bizi ailəlikcə konsertə aparmışdı.

Müşərrəf xanım hər gözəl şarkı ifasından sonra gül dəstələrinə qərq edilirdi. Olduqca duyğulu idi, onun bu tövrü Türkiyə sevdalısı seyrçilərə də aşkar sirayət etmişdi. Şarkılar bitincə səhnəyə qalxıb gül dəstələrini ona verənlər əsasən gənclərdən ibarətdi.

Konsertə gülsüz gəlmişdik. Sözün açığı, gül almağa fürsət də tapmamışdıq. Belə konsertlərə biletlərin bir qismini musiqi başlayana qədər hökumətrəsmilərinin əqrəbası üçün saxlayırdılar. Görünür, ya onlardan hələ soraq yoxidi, ya da elə Qasım müəllimin özünə xatir telefonla sarayın müdirinə etdiyi xahiş cavabsız qalmamışdı,müdir “gəlin, sizin üçün yerlər olacaq” demişdi və biz tələm- tələsik, çətinliklə özümüzü oraya çatdıra bilmişdik.

Müşərrəf xanımı gül dəstələrinə qonaq etməkdən ötrü səhnəyə qalxanlar arasında valideynlərinin tapşırığını canfəşanlıqla yerinə yetirən və bunu özlərinə əyləncə bilən azyaşlı uşaqlar da az deyildi.

Müşərrəf xanımı sevdirən həm də əlində mikrofon ara-sıra seyrçilərlə həvəslə ünsiyyətə girməsi, gözəl natiqliyi, bəlli bir intellekt sərgiləməsi, səhnədə sərbəst davranışları, ümumiyyətlə, sovetlərin səhnə xadimləri üçün müəyyənləşdirdiyi qəliblərdən fərqli ampluada olması idi. Bir sözlə sənətçi xanım konsertauditoriyası ilə məhrəm bir əlaqə yaratmağa tam nail olmuşdu.

Konsertin bir məqamında oxuduğu şarkıdan sonra sevənlərini yenə səhnədəcə qarşılayıb bağrına basır. Bir uşaq yaxınlaşır ona. Gül dəstəsini uzadır. Diqqətcil, həssas xanım duyur bu uşağın ona nə isə deyəcəyi var. Dərhal mikrofonu uzadır uşağın dillənən dodaqlarına sarı. Uşaq:

– Türkiyəhəmsizindir,həmbizim,– deyir.

Və sarayı alqış sədaları bürüyür. Müşərrəf xanım şövqə gəlir, onun üçün də təbii olaraq gözəl bir fürsət yaranıb ki, könlündəkiləri daha aşkar büruzə versin:

– Nasılsöylədin,yavrum,tekrarsöylesene?!

Uşaq təkrarlayır:

– Türkiyəhəmsizindir,həmbizim!

Yenə alqışlar...

Özüdəuşağınardınca:

– Türkiyəhəmsizindir,həmbizim,–deyir.

Seyrçi alqışlarınınbudəfəki ünvanıtəkcəxanım sənətçideyil.Görünür,bunu hiss etdiyindəndir ki, səhnədə azərbaycanlı uşaqla zaldakılar üçün ucadan səslənən ekspromt bir dialoq qurur:

– Oğlanmısın,kızmısın,yavrum?

– Qızam.

– Saçlarınaneyapmışsın,nedenhiçsaçlarınyok?

– Saçımı qırxıblar.

– Kaç yaşındasın?

– ...

– Hm...Neçeyaşınvardiyesoruyorum.

– Dördyaşım var.

– Allah korusun seni nazardan. Seni şuraya gönderen annene, babana teşekkür ederim, sağ olsunlar. Hadi, bir kez dahi söylermisin? Nasıl dedin? Türkiye...

– Türkiyəhəmsizindir,həmbizim!

Alqışlar qopur. Müşərrəf xanım qızcığazın üzündən-gözündən öpüb bağrına basır.

Çox keçmir, sarayın iki qadın əməkdaşı səhnəyə hər iki tərəfdən bitişik pillələrın qarşısını Ərəbzəngi (“Şah İsmayıl dastanı”nda kişi geyimində qadın pəhləvan obrazı) kimi kəsdirir və heç kimə daha imkan vermirlər xanım sənətçi ilə ünsiyyətə girsin.

Gül dəstələrini aşağıdan yuxarıya uzatmalı olurlar, müğənni də aşağı əyilərək minnətdarlıqla gülləri götürür. Amma ona bu möhnəti yaşadan KQB – Dövlət Tərlükəsizlik Komitəsi qarşısında borclu qalmır. Mikrofonla ucadan alt mənası hamıya aydın ifadələrini səsləndirir:

 – Tüm alkışlarınızdan, güzel çiçeklerinizden, sevgilerinizden dolayı ben sizin önünüzdə eyiliyorum, onların yok. Bu nasıl bir gün, ellerimiz ellerinize ulaşmıyor.

Vəbusözlərinardıncadahüznlünəğmələr...

Nəğmələr hüznlü idisə də, seyrçilər konserti üzlərində təbəssümlə tərk edirdilər. Mən də Qasım Qasımzadənin təbəssümlə parlayan gözlərinə baxıb gülə- gülə demişdim: "Hə, necədir səninçün, sovetlərin on illərlə apardığı təbliğatı bir konsert alt-üst elədi".

Bu, indilərdə baş versəydi, şəksiz, sıradan bir əhvalat təsiri bağışlayardı,amma o zamanlar siyasi basqı altında olan azərbaycanlıların adi bir mədəniyyət tədbirində könlündən keçən mətləbin mikrofonla Lenin sarayında səsləndirilməsi, həqiqətən, hadisə idi. Elə bir hadisə ki, üstündən 40 ildən artıq müddət keçsə belə, xatırlayanlarını hələ də riqqətə gətirir. Yetmiş yaşını haqlamış bir şairimiz, Hafiz Rüstəm danışdığım bu xatirəni yad edərək deyir: “Bu təəssürat məni çox kövrəltdi yox, gizlətmirəm, ağlatdı. O səhnə indi də xatirimdən silinmir. Sanki son dərəcə əziz, doğma, bizdən olan bir mələk (bizlərdə məlaikə çağırılan) səhnəyə göydən enmişdi – bizim şirin, azacıq fərqli ləhcəmizdə oxuyurdu, süzürdü. Təkcə bütün salon yox, bütün ölkə onun şaqraq səsini acgözlüklə dinləyir, o ilahi səsə biçilmiş plastik üz-göz, əl-qol-ayaq hərəkətlərini dayanmadan alqışlayırdılar! O zaman Müşərrəf Akayın səhnəyə çıxan körpə uşaqla süni ögeylik buzunu sındıran, iki dövlət və bir milləti birləşdirən dialoqu indi də ictimai-siyasi həyatımızdan qırmızı xətt kimi keçir: “Türkiyə həm sizindir, həm bizim!”

80-ci illərin əvvəlləri olardı. Bir dəfə Qasım müəllim çalışdığı MilliElmlər Akademiyası binasında yerləşən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna gedəcəkdi. Avtomobilimə əyləşdi. Bizimlə eyni binada yaşayan Xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadənin də gedəcəyi yer vardı, bizə qoşuldu. Avtomobil elə yerindən təzəcə tərpənmişdi ki, Hüseyn bəy birdən:

– Qasım, sənə xoş bir xəbər deyim, Türkiyədə, deyəsən, neft yataqları tapılıb. Hüseyn bəy yaxşı mütaliəçi idi, hansısa qəzetə istinadən bunu deyirdi. Qasım bəy də qayıdasan:

         – Aysənixoşxəbərolasan...

         HüseynbəyavtomobildənenəndənsonraQasımQasımzadəyəzarafatyana:

         – Sən də lap ağını çıxartdın, pantürkizmin də dərəcəsi var, daha bu qədər olmaz, heç Bakı neftinin sənə dəxli yoxdur, o ki qala Türkiyədə hələ yeri- yatağı bəlli olmayan neftin! – dedim.

         İkimizdəgüldük.Dedi:

         – Zarafat bir yana, millətimizin gələcəyindən ötrü bizə Türkiyənin qüdrətli olması çox vacibdir...”

Qasım Qasımzadəyə bu sözləri dedirdən bir səbəb də vardı: Türkiyənin qüdrətli olmadığı bir zamanına şahidlik etmişdi.

1968-ci ildə Azərbaycan yazıçılarından ibarət böyük bir dəstənin tərkibində xanımı Tamara Ələkbərqızı ilə Türkiyədə səfərdə olmuşdu. Sovetlərin dövründə, xaricə çıxışların olduqca məhdud olduğu bir dönəmdə Azərbaycandan bir qrup ziyalıya imkan yaratmışdılar ki, qardaş ölkəni turist qismində birgə ziyarət etsin.TürkiyəsevdalısıQasımQasımzadəhəminsəfərdənboltəəssüratvəsilsilə şeirlərlə qayıtdı.

Türkiyədən dönəndə “On günün təəssüratları” yazısını qələmə aldı və “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin on sayında ardıcıl olaraq dərc etdirdi. Türkiyə həqiqətlərini azərbaycanlılara öz ətraflı qeydlərilə müjdələyən Qasım Qasımzadənin bu yazısını, demək olar, oxumayan qalmadı, oxucular səhərlər növbəyə dayanıb qəzet köşklərindən çox ucuz qiymətə, 2 qəpiyə satılan “Azərbaycan gəncləri”ni alırdılar.

Qasım Qasımzadənin Türkiyə silsiləsindəki şeirlərindən biri “İki bayraq” adlanır.BuşeirQasımbəyinozamanindikikimiqüdrətliolmayanTürkiyəsarıdan narahatlığını, baxın, necə ifadə edir:

Birbayraqvartəkulduzlu,

Şölə saçır hilal ona.

DalğalanırDardaneldə

Saçaqları yana-yana.

Qanadlanırdövreləyib

Zaman-zaman,dünən,bugün–

Gah yaxın, gah uzaq düşür

AmalındanAtaTürkün.

Birbayraqdaçoxulduzlu…

Boğazlarda sönür, yanır.

Tək ulduza şölə salıb

Şərəfini onun danır.

Türk övladı, tədbirini,

Əncamınıindidənçək.

Çoxyubansan,oçoxulduz      

Tək ulduzu söndürəcək…

İndi çoxulduzlu bayrağı olan supergüc qarşısında qüdrətli Türkiyənin əyilməzliyi, həqiqətən, qürurvericidir.

Qasım Qasımzadənin 1968-ci ildə yazdığı Türkiyə xatiratı əhatəli bir yazıdır. Görünür, gələcək yazısını planlaşdırırmış deyə, xeyli qeydlər götürürmüş. Etnoqrafik təsvirlərdən tutmuş, gəzdiyi yerlərə, muzeylərə dair hər şeyindəqiqliklə, görüşdüyü şəxslərlə söhbətlərinin təfərrüatlarına qədər təqdimatı Türkiyəyə gediş-gəlişin məhdud olduğu, yazıçılar üçün isə, ümumiyyətlə, əlçatmaz bir zamanında qardaş ölkəni sovet Azərbaycanının oxucularına əməlli-başlı tanıtdırır. Xatirat belə başlıqlarla təqdim edilir: “İstanbulda nə var, nə yox”; “Bu dağlar ulu dağlar”; “Möcüzələrdən üçü”; “Tamaşalı, bulaqlı yollar”; “Haldun Tanerin teatrı”; “O, Türkiyəni necə görmək istəyirdi”; “Qəzetlərə də baxırdıq...”; “Doğma mahnılar”; “Bələdçimiz Erdənbəy”; “Ölümsüz ot”.

Bu sonuncu hissə yazdıqlarının bir növ ümumiləşdirilməsi səciyyəsindədir. Necə olub "qlavlit"dən – sovet senzurasından keçib deyə, təəccüblənirəm. Türk ədibi Yaşar Kamal Azərbaycan yazıçıları ilə səfərləri sonunda mehmanxanada vidalaşıbmış, amma buna baxmayaraq, təyyarə meydanına da gəlibmiş. “Onu buraya gətirən dostluq duyğusu deyildimi?” – yazır Qasım Qasımzadə. Əlbəttə, o zamanın “qlavlit”indən keçsin deyə, sadəcə “dostluq duyğusu” deyir. Sonra yazır: “Görkəmli ədib həyatı, təbiəti bilməyin zərurətindən söhbət salıb dedi ki, o, “Ölümsüz ot” adlı əsərində nağıllardan eşitdiyi bu əfsanəvi bitkidən söhbət açıbmış. Kəndli oxucularından biri ona irad tutubmuş ki, bu bitki əfsanəvi deyil, həqiqətən, mövcuddur. Yazıçı həmin bitkini görməkdən ötrü oxucunun dəvəti ilə kəndə gedibmiş. Ölümsüz ot kiçik tağlar atan, kökü isə torpağın altında xırman-xırman yayılan bitkidir. Onun üzdəki tağını, yaxud torpaqdakı kökünün tellərini nə qədər kəsib töksən də, bircə buğumundan belə boy atıb böyüyür, yenidən üzə çıxa bilir. Ölümsüz ot barədə bu həqiqət nədənsə məni çox düşündürdü. Təbiət və insan həyatında bir-birini xatırladan cəhətlər az deyildir. İnsanlar arasındakı, xalqlar arasındakı doğmalığı, ünsiyyəti, mehribanlıq tellərini qırıb tökmək, məhv etmək mümkün deyildir. Çünki bu tellər çox-çox dərinliklərə rişələr atıb yayılmışdır. Ölümsüz otun kökləri kimi!”

TürkiyəsəfərindənilhamlananQ.Qasımzadəninyazdığısilsiləşeirlərdəbelə misralar var:

Bosfor sahilinə düşdü güzarım,

Nağılmı, röyamı, bilə bilmədim.

Çoxaldı sevincim, artdı məlalım,

Ağlayabilmədim,güləbilmədim.

Sevincinin səbəbidəmir pərdələr arxasından Türkiyə iləvüsalıdırsa,məlalı bu vüsalın qısa müddətldə başa çatacağı ilə bağlıdır...

İndi təsəvvür edirəm, Qasım Qasımzadə bu günlərə kimi yaşayıb məşhur “Şuşa bəyənnaməsi”ndə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin imzası ilə yanaşı, qüdrətli Türkiyənin Cumhur Başqanı Ərdoğanın imzasını görə bilsəydi, hansı coşqulu bir əhvalda olardı.

Şuşanın, Laçının işğalını ağır bir dərd kimi yaşayan şair 1992-ci ildə yazırdı: “Əgər biz inansaq ki, Şuşa biryolluq əlimizdən çıxıb, Xocalı həqarəti, Laçın bədnamlığı ilə barışası olacağıq, elə bilirəm, Azərbaycan qeyrətli hər birvətəndaşın fikrini ifadə edib deyərdim ki, onda daha yaşamağın mənası qalmamışdır. Bir adı Qala, bir adı da Pənahabad olan Şuşa təkcə bugünümüz yox, tariximizdir, sərkərdələr, sənətkarlar yetirən əcdadımızın yadigarıdır, Pənah xanı, İbrahim xanı, Vaqifi, Nəvvabı, Natəvanı, Adıgözəl bəyi, Mehmandarovu, Xosrov bəyi, Üzeyir bəyi, Seyidi,Xanı, Bülbülü yetirən diyardır. Şuşabizim qartal qıyyalı, bülbül cəh-cəhliyuvadır.BunagörədəindiŞuşasızgünlərimdəmənözümüyuvasız quş sayıram...

Ərşəqalxıbnaləmmənim,

Alınıbdır Qalam mənim.

Əsirdüşübciyərparam,

Şuşammənim,balammənim.

Şəhid bağrı dəlik-dəlik,

Şüşə qəlbim cilik-cilik.

Şənlikedir,şonquyubdur

ŞahevimdəŞöklüMəlik.

KəsilibdirXaçınyolu,

Dağılıbdı Laçın yolu,

MəmmədƏmindurubgəlir,

İgidlərim, açın yolu.

Millətimin atasıdı,

Ruhuzəfərbutasıdı.

Birharayvar,on səkkizin

Bu gün əksi-sədasıdı:

“UrusgəlirAbdallara,

Etibar yoxdu bunlara;

Soruşun,türklərhardadı,

Topları çəkin yallara”.

Misriqılınchanı,hanı?–

Sel-sel ola gavur qanı!..

Hayandadır bugünümün

Soltan bəyi, Pənah xanı?

Hayandadır,hayandadır

BamsıBeyrək,XanBayandır?

Türk oğlu, çox qandırıbsan

Ermənini, yenə qandır.

BuraNəbi oylağıdır,

Laçın,tərlanyığnağıdır.

Bir həmləsi, bir uçuşu

Quzğun cəmini dağıdır.

Qarlı qışın da yazı var,

Toy-düyünün də yası var.

Basmaqistərqurduköpək,

Arxası – ağ ayısı var.

OnadaBozqurddeyərlər,

Şəstini çətin əyələr;

Min il nəslini öyüblər,

Minilnəsliniöyərlər”.

Bu yazı Ədəbiyyat qəzetində dərc ediləndən az sonra Qasım Qasımzadənin ağır xəstəliyə düçar olduğu aşkarlanır. O, məhz Türkiyədə sağalacağına inanır. Azərbaycan Prezidenti Əbülfəz Elçibəyin tapşırığı ilə onu qardaş ölkəyə göndərirlər. İstanbulun Haseki xəstəxanasında müalicə almağa başlayır. Orada keçirdiyi anların bir qismini yazdığı gündəlikdə qeydə alır:

“14aprel,1993

Ötən gecə narahat yatmışam. Dolaşıq-qarışıq yuxular da əl çəkmir. Turqut Özal Bakıdadır. Görək ermənilərə qarşı qəti tədbirdə onun fəaliyyəti nədən ibarətolacaq. Əbülfəz Elçibəyi tez-tez göstərirlər (tv kanallarında – N.Q.).Allah ona bu ağır sınaqdan çıxmaqda kömək eləsin! Vallahi, billahi, ən səmimi ürək sözümdür ki, bu halımda mənə silah versinlər, ən şiddətli döyüş xəttinə gedim, qanım torpağımaqarışsın. Bilmirəm butəmənnamınecəçatdırım ki,məni qınamasınlar… Gərək də qınamazlar. Çünki ömrüm boyu milli mənafedən başqa mənafeyim olmayıb.

14-15aprel 1993

İndicə (s.12:30) Bayram (xalq yazıçısı Bayram Bayramov – N.Q.) zəng vurdu. Dedi ki, Turqut Özal Ali Məclisdə çox yaxşı çıxış elədi. Dedi ki, ermənilər çıxmasalar (işğal etdikləri torpaqlarımızdan – N.Q), zorla çıxardacağıq.

17aprel1993

Televiziya xəbər verdi ki, Turqut Özal ağır vəziyyətdə xəstəxanaya götürüldü. Hər beş dəqiqədən bir vəziyyətinin ciddiliyi barədə mə’lumat verilirdi. Nəhayət, saat 14-da “Turqut Özal öldü” deyə ekranda yazıldı. Mənə çox təsir etdi. Dünən Bakıdansəsigələn,bizimüdafiəyəqalxacağındandanışangüvəncimiziitirdik.Çox sarsılmışam...”

Beləliklə,özxəstəliyiniTürkiyənindərdiiləbirgəyaşamalıolur...

Əlbəttə, indi ruhu şaddır Qasım bəyin. Həm Qarabağ sarıdan, həm Türkiyə sarıdan. Düşünürəm, elə Turqut Özalın da ruhu şaddır...

Qasım Qasımzadənin gündəliklərində Türkiyə sevgisinin çox uzaq illərdə yarandığına dairmaraqlı məlumatlarlarla rastlaşıram. Söhbətonun əzəldənsevdalısı olduğumillidəyərlərəbağlılığınınibtidaibirəlamətindəngedir:Türkiyətürkcəsinə sevgisindən.

Onun haqqında çoxlarının bilmədiyi bu məqam 1988-1992-ci illərə aid qeyd dəftərçəsində        belə   ifadə  olunur: “Mən Universitetdə (1944-cü ildə) Şərqşünaslığın türk şöbəsinə girmişdim. Türk dili müəllimimiz Cabar Cabarov idi. Çox intellektli bir ziyalı idi. Türkcə yazdığım “Türk əsgər marşı”nı (gərək ki, 1945-ci, ya da 1946-cı il olardı) ona etibar edib verdim ki, oxusun. Səhəri güngəlib dedi, sən odla oynayırsan, yavrum, böylə işlərlə məşğul olmaq yaramaz. Demə, Cabar müəllim DTK (Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi – N.Q.)-nın polkovniki imiş. Hərbi tərcüməçi sifəti ilə. Yəni taleyim tükdən asılı imiş o dəhşətli dövrdə. Görünür, mənə yazığı gəlib, ya da özü elə, sadəcə, humanistmiş. Onu da deyim ki, Cabar həm də radioda türk verilişləri üzrə diktor işləyirdi. Nəbi də (şair Nəbi Xəzri – N.Q.) o zaman Azərbaycan dili üzrə diktor idi. Bu barədə mənim həmkarım kimi Nəbiyə də deyib ki, ona de, belə işləri buraxsın. Həmin şeiri,təəssüf ki, tapa bilmirəm (gizlətmiş, ya da cırmışam, yadıma gəlmir, hələ də axtarıram, bəlkə, tapıldı). O zaman türkcə başqa bir şeir də qələmə almışdım. O şeirin qaralamasını “Vətən uğrunda” jurnalının 1943-cü il tarixli 1-2 saylı cildinin içəri səhifəsinə yazmışdım. İndi təsadüfən rastıma çıxdı. Üzünü köçürdüm. İlk varıantı latın hürufatındadır”.

O uzaq 1945-ci ildə gənc şairin ilk qələm təcrübələrindən biri kimi jurnal qabığının iç tərəfinə Türkiyə türkcəsində yazdığı və çox sonralar gəncliyinə aid türklük xatirəsi kimi qeyd dəftərçəsinə köçürdüyü o “başqa bir şeir” Azərbaycan türkcəsinə çevrilmədən oradaca qalır. İndi bu xatirə yazısında həmin şeirin, məncə, yeri görünür:

YOLUNUBEKLİYORUM

Sebanınməskəniolmuşgülüstan,

Bir sorak vermiyorvefalı dostan.

Hala ufuklarda kızarmamış tan.

Bülbülün sesine uyanıp hemen,

Güzelim,yolunubekliyorumben.

Güneşgökyüzünüateşeyaktı,

Çimen sinesine bin lale taktı,

Zulmet örpeyini göke buraktı,

Sen bizim illeregelmedin neden?

Güzelim,yolunubekliyorumben.

Dakikamayoldu,saatlarımyıl,

Geçir mayıs günü hey pırıl-pırıl,

Barırahmediptebirmarhametkıl,

Nafile kendini sakın, tutma gen,

Güzelim, yolunu bekliyorum

Senbanagitdedin,benqamlibaktım,

İçten bir ah çektim, alemi yaktım,

Eski sevdaların hepsin buraktım,

Gel,seninaşkındagönlümolsunşen,

Güzelim, yolunu bekliyorum ben.

Dalıram hüsnünle bahar eyyamı,

Mahtapın seyrine mayıs akşamı.

Benzer cemalına göklerin şamı,

Güneş hifet çeker güzelliyinden,

Güzelim,yolunubekliyorumben.

“Birbusesun”dedim,“olamaz”dedin,

Dedim: “kurbanınım”, danış az dedin,

Bin şaka gösterdim “oyunbaz” dedin,

Sallayıp elini kayb oldun hemen,

Güzelim, yolunu bekliyorum ben.

Ormanafaşolsunsirrimizniçin?

Bentenhaselvolum,sentekgüverçin.

Uçup-uçup bir an dinlenmek için

Köksümde boy atan dala kon herden,

Güzelim, yolunu bekliyorum ben.

Yeri gəlmişkən, qeyd dəftərçələrində yazılmayan, ancaq özünün vaxtilə mətbuata verdiyi bir müsahibəsində toxunduğu epizodu da xatırladardım. 22 yaşlı tələbə Qasıma onun əsl-nəslini yaxşı tanıyan yaşlı yazıçılarımızdan biri o zaman deyibmiş:

– Şairsən, özün də bəy nəslindən, təkcə elə türk şöbəsində oxumağın yetər ki, hökumət sənə pantürkist damğası vurub təqib etsin, yaxşısı budur, türk şöbəsindən keç filologiya şöbəsinə.

Qasım bu tövsiyəyə qulaq asır, universitet rəhbərliyinə ərizə ilə müraciət edərək təhsilini filologiya şöbəsində davam etdirir.

Universitetin türk bölməsindən yadigar qalan bir maraqlı ədəbiyyat faktına da onun arxivindəki dərftərlərdən birində rast gəldim. Türkiyə yazıçılarının əsərlərindən, qəzetlərdən parçaları bu dəftərlərə köçürürmüş. “Qaragöz” qəzetində dərc edilmiş bir xəbər diqqətimi çəkdi. 2-ci dünya müharibəsi illərində Qara dənizdə batmış bir alman yük gəmisi haqqındadır:

“Karadenizdebiralmanşilebibatırıldı

BirkaçgünevellimanımızdankalkarakKaradenizeaçılan2.700tonilatoluk “Tiyoles” şilebi Kilyosun’un 8 mil açığında bir torpil yarası alarak hemen batmıştır.Şilebinmürettabatıkarasularımızharicindekendisinerefakatetmeğe başlıyan alman himaye gemileri tarafından kurtarılmıştır”.

(“Karagöz”)

Dəftərə köçürdüyü bu qəzet xəbəri diqqətimi niyə çəkdi? Məlum etdim ki, ozamankı Türkiyə mətbuatında gedən həmin məlumat 23 yaşlı gənc Qasımın “Sular pərisi” adlandırdığı ilk poemasının yazılmasına təkan veribmiş. Yazısını 1945-ci ildəmartın3-dəbitirmişdi.İndiyədəkçapolunmamışəsərdir. Şair özü də poemasını çapa vermək üçün cilalamamış, qaralama vəziyyətində saxlamışdır deyə, düşünürəm o zaman dərc etdirmək fikrində də olmamışdır. Əslində, poema sovet senzurasının tələblərinə cavab vermədiyindən əsəri heç çap etməzdilər də.

Müharibə dövrünə aid lirik sətirlərdə ifadə olunan süjet bundan ibarətdir ki, dənizdə fəlakətə uğramış bir gəminin yaşlı matrosu onu xilas etmiş düşmənlərinin gəmisindədir. Əvvəl-əvvəl milli mənsubiyyətləri aydın olmayan matros yığınında gedən söhbətdən məlum olur ki, əsirlikdə olsa da, nicat tapan yaşlı matrossovetlərin rəqibi tərəfdən olan birisidir, yəni almandır. Poemada “alman”, “faşist” kimiozamankıişləksözləryoxdur.Heç“sovet”,“bizimkilər”,“düşmən”kimi

sovet dövrünün müharibə ədəbiyyatına xas sözlər də işlənmir poemada. Yalnız bir yerdə təyin etmək olur ki, matroslar sovetlərə aiddir. Alman kimliyində anlaşılan əsir, matrosların diqqət kəsildiyi bir yerdə qağayıların nədən dəstə-dəstə cəmləşdiyini onlara izah edir. Deyir, qağayılar (poemada “martılar”) dənizortasında harasa cəm olaraq qonurlarsa, deməli, orada fəlakət qurbanları qərq olmuşlar və qurbanlıqları özlərinə yem etmək üçün sulara baş vururlar. Sonra həmin əsir belə fəlakətlərdən biri haqqında söhbət açır.

Bu söhbəti Q.Qasımzadənin təsvirində öncə belə izləmək olur ki, göydə üç təyyarə ilə bir təyyarə arasında ağır döyüş gedir. Tək təyyarənin üzərində ulduz nişanı var. Oxucu bu nişandantəyyarənin sovetlərə məxsus olduğunu kəsdirəbilir. Döyüşdə iki təyyarəni pulemyot atəşi ilə sıradan çıxaran pilotun ulduz nişanlı təyyarəsi də zədələnir.Qəhrəman pilot təyyarəsini salamat qalan düşmən təyyarəsinə çırpır, katapult edərkən isə həlak olaraq sulara gömülür.

Saçıdağıldıküləkdə,

Ah,okidilbərmələkmiş,

İnandırram gözəllikdə,

Cəsurluqda o qız təkmiş.

...Birmənanısaldıyada

O uçuşun nihayəti.

Sığışamaz liraya da

Omənanınşeriyyəti.

Göy dalğalar yakadılar

Onun siyah saçlarını.

Cəm oldu orda martılar

Bulmaqçünyemşikarını.

Bu misralardan bilinirki,katapultedənqəhrəman“siyahsaçlarını”dalğaların “yakadığı” qız imiş. Söhbətin sonrasında “siyah saçlı” təyyarəçi qızın azərbaycanlıolduğuaydınlaşır.

Yaşlıəsirmatrosgördüklərinidanışandansonraonuxilasetmişləriçindəbir gəncin hönkürdüyünü görür. Gənc cibindən çıxardığı şəkli ovcunda tutur, şəklə baxaraq ağlayır: həlak olan pilot qız onun sevgilisi imiş. Əsir matros onu ovundurmağa çalışır: qədim Misirdə məhsul bol olsun deyə, ən gözəl qızları Nil çayınaatırmışlar;“odlarölkəsi”ndəisəƏhriməninqəzəbindəntəbiifəlakətlərbaş verərkən xalq nicat tapsın deyə, yurdun ən gözəl qızı ilahi qüdsiyyətin gücünə sığınaraq özünü pərvanətək oda atırmış.

Poema bu misralarla bitir:

Xeylikeçmişogünlərdən...Dənizyenəodənizdir,

Çəmən üzlü səmalar da qaraltısız, ləkəsizdir.

Deyirlərki,obakirqızzülmətbağrısöküləndə,

Tutqun dəniz səmasına qızıl şəfəq töküləndə

Su içindən pəri kimi asimana qanad açır,

Sonsuz göylər aləminə cəmalından şölə saçır.

Deyirlər ki, o güldükcə nur tökülür yanağından,

Pərvazedirqumrukimiqəhqəhələrdodağından.

Fəzalarda büsat qurur bir ruhani xülya kimi,

Yenə cumur dalğalara gözdən itən röya kimi.

DiqqətçəkənbaşqabirməqamAzərbaycantürkcəsindəyazdığıpoemasında Türkiyə türkcəsinin təsiri ilə“martı”, “siyah” və s. kəlmələrin işlədilməsidir.

Yuxarıda qeyd etdiyim dəftərdə gənc Qasımın Türkiyənin ünlü yazar, ədəbiyyatçı, qəzetçi, siyasətçi və diplomatı Ruşen Eşref Ünaydından gətirdiyi bir sitat da yer alır:

“RuşenEşref,“Damla-damla”isimlikitaptanbirparça:

Ressam gider, resmi kalır; şair ölür, şiiri kalır; mimar yıkılmış, yapısı ayakta; bestekar susmuş, bestesi kulakta!..

Bucihanhepyaratılmışlarıncihanımıki,yaratanlarbirerhiçgeçip gidiyor?!.”

…Qasım Qasımzadənin gəncliyindən ömrünün sonunadək yaşatdığı Türkiyə sevgisi, heç şübhəsiz, Azərbaycanın milli istiqlal idealları ilə sıx bağlı idi. Ancaq bunun başqa bir səbəbi də varmış.

Bir dəfə ondan ali təhsil üçün niyə məhz türk şöbəsini seçdiyini soruşmuşdum. Demişdi, atası Xansuvar bəyin Türkiyə, Anadolu türkləri haqqında hərzamandiləgətirdiyixoşsözlər,görünür,yeniyetməikənonunşüuraltısında özü də duymadan Türkiyəyə xüsusi rəğbət yaradıbmış. Onda ağlıma gəlməmişdi dərinə gedib babam Xansuvar bəydə bu sevginin nədən qaynaqlandığını Qasım müəllimdən soruşum. Amma sonradan ipucunu nənəm Arəstə xanımdan eşitdiyim sözlərdən aldım.

Deməli, Arəstə xanımın xeyli yaşlandığı 80-ci illər idi, şəkərdən əziyyət çəkirdi,üstəlik, görmə qabiliyyəti xeyli zəifləmişdi. Qasım müəllim onu gözününmüalicəsiüçünMoskvayaaparmış,oradaaldığımüalicəgörməsindəciddi irəliləyişə səbəb olmamışdı.

Yeri gəlmişkən, Arəstə xanım 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyyəti qurulanda milli hökumətin təyinatı ilə Zəngəzurda qəza rəisinin müvavini işləmiş, əhali içində xeyli nüfuz qazanmış, sonradan sovet hökumətinin təqiblərinə məruz qalmış məşhur Şahsuvar bəy Kələntərovun (Hüseynbəyov) qızı idi. Biz nəvələrinə atasından qürurla söhbət açardı. Onun ara-sıra səsləndirdiyi şeir parçalarının içində bir bəndi, yeridir, burada da diqqətə çatdırım. Cümhuriyyət dövründən qalma xalq yaradıcılığı nümunələrindəndir:

QoşungəldiAbdallara,

Topları çəkin yallara.

Etibaryoxdubunlara,

Gedingörüntürklərnecoldu.