“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün t.ü.f.d., Millət vəkili Məlahət İBRAHİMQIZININ “Ermənistanda Azərbaycan türklərinin silinməz izləri” məqaləsi təqdim edilir.
Ermənistanda Azərbaycan türklərinin "silinməz izləri" və ya Qafqazda erməni məsələsinin tarixi kökü qədim dövrlərdən deyil, I Pyoturun Xəzəryanı yürüşündən sonrakı dövrdən başlayır. Bu haqda Çar Rusiyasının Qafqaz siyasətindəki "erməni məsələsi" hətta böyük dövlətlərin monarxlarının yazışmalarında da əks olunmuşdur.
Çar Rusiyasının Qafqazda söz sahibi olmaq və imperiya marağının həyata keçirilməsi siyasətinin əsası I Pyoturun zamanında qoyulmuşdur. Qafqazın aftoxton əhalisinin əksəriyyəti islam inancına malik olduğundan Çar Rusiyasının bu bölgədə yürüdəcəyi siyasətin təməli, eyni zamanda əsas hədəfi və məqsədi bölgənin müsəlman əhalisinin tərkibinin xristian əhali hesabına dəyişdirilməsi idi. Ötən üç yüz il ərzində bölgədə baş vermiş bütün tarixi proseslər də bu deyilənləri sübut etmişdi. Ümumiyyətlə, Çar Rusiyasının Qafqaz siyasəti bir neçə mərhələdə həyata keçirilmişdir. İlk mərhələdə məqsəd əhalisinin əksəriyyətinin müsəlmanlardan ibarət olan Şimali Qafqazın müsəlman əhalisinin tərkibini xristian inanclı əhali hesabına dəyişdirmək idi. Daha dəqiq desək, erməni məsələsindən istifadə edərək bu bölgədə erməni əhalisinin sayını artırmaq idi. sonrakı mərhələdə hədəf Cənubi Qafqaz idi. Çar Rusiyası süquta uğradıqdan sonra bu siyasət Sovet dönəmində zahirən dəyişsə də, mahiyyət etibarı ilə davam etdirildi. Azərbaycan xalqının tarixi yurd yerləri olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarının erməniləşməsi Sovet dövründə daha açıq və acımasız həyata keçirilirdi. Bütün beynəlxalq hüquq və normalara zidd olaraq həyata keçirilən deportasiya və etnik təmizləmə isə XX əsrdə insanlığa qarşı törədilən ən ağır cinayətlər sırasındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ Nazirlər Şurasının azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı qərarından əlavə, Ermənistan Sosialist Respublikası ardıcıl olaraq, 1956-57, 1965, 1967, 1968-ci illərdə də buna bənzər qərarlar qəbul etmiş və bu qərarları qısa müddət ərzində icra etmişlər. Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindən deportasiyasına dair oxucular kitaba daxil edilmiş Amerika Birləşmiş Ştatlarının Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CİA-MKİ) tərəfindən hazırlanmış Stalinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli bu qərarı və onun icrası ilə bağlı xüsusi hesabatda əldə edəcəklər. ABŞ MKİ-nin bu hesabatı 1946-1952-ci illərdə Ermənistanın bütün bölgələrindən azərbaycanlıların deportasiya edilməsi və boşaldılmış bu torpaqlara İran, Bolqarıstan, Suriya, İraq, Misir, Livan, Yunanıstan və Rumıniya kimi ölkələrdən gətirilmiş 120 mindən çox erməninin yerləşdirilməsi faktlarla təsvir edilir.Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, son iki yüz ildə "Böyük Ermənistan" xəyalı ilə yaşayan ermənilər müxtəlif dövlətlərin və terrorçu qrupların dəstəyi ilə Türkiyə və Azərbaycana qarşı çoxsaylı cinayət, qətliam və terror aktları da törətmişlər. Bu məlumatlar dünyanın bəzi mötəbər təşkilatları, xüsusilə də ABŞ MKİ (CİA) tərəfindən hazırlanmış bir sıra hesabatlarda konkret faktlarla göstərilmişdir. MKİ-nin 1975-1983-cü illəri əhatə edən "Erməni Terrroru: ASALA davam edən beynəlxalq təhlükə" adlı hesabatında adı keçən "ASALA", "Erməni Soyqırımına Ədalət Komandosu", "Erməni Fədailəri", "Məhkum Nijde Qaragin Qrupu", "Yanikyan", "Orli Qrup", "Yeni Erməni müqavimət hərəkatı", "Qara Aprel" kimi onlarla erməni terrorçu qrupları ABŞ və bəzi dövlətlər tərəfindən rəsmi olaraq terror təşkilatları kimi tanınır. Erməni terror təşkilatları haqda daha ətraflı məlumatlar ABŞ-nin MKİ (CİA) Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (Central Intelligence Agency) hesabatında tanış olmaqolar.
1987-ci ildə Qafqazda erməni separatizmi yenidən baş qaldıranda Sovet İttifaqının nüfuzlu qəzeti olan "Komsomolskaya Pravda" yazırdı: "...erməni xalqı "Böyük Ermənistan" psixozu durumundadır. Onlara yalnız və yalnız doğruları, yəni əslində, kim olduqlarını və heç bir zaman böyük dövlətə sahib olmadıqlarını söyləmək vacibdir". Məqalədə qeyd edilirdi ki, əgər onların iddia etdiyi kimi,"Böyük Ermənistan" dövləti olmuş olsaydı, dövlətin ən vacib şərtlərindən biri kimi pul sikkələri olardı. Tarix çoxdan sübut etmişdir ki, böyük dövlətlərdə bu dövlətin hakim millətinin və xalqının burada yaşayan etnik azlıqların dilinə, mədəniyyətinə, kulinariyasına, incəsənətinə, adət və ənənələrinə təsir etməsi qaçılmaz gerçəklikdir. Ermənilərə gəldikdə, onların Qafqaz xalqlarına təsirində heç bir iz görünmür, hətta onların tarixinin, mədəniyyətinin, musiqisinin və incəsənətinin heç bir kiçik məqamında belə yer almamışdır. Əksinə, türk-Azərbaycan xalqlarının erməni xalqının dilində, mədəniyyətində, adət və ənənələrində, hətta ad və soyadlarında əks olunmuş yüzlərlə nümunələr vardır. Erməni dilində 4000-dən çox Azərbaycan-türk kəlmələri var və onların yüzlərlə ad və soyad türk kökənlidir. Musiqi alətlərinin çoxu Azərbaycan və türk alətləri, yeməklərinin çoxunun adı ya Azərbaycan türkcəsi, ya da Türkiyə türkcəsindədir. Hətta erməni nağılları və folklorunu təhlil etsək, bir daha Azərbaycan, Türkiyə və gürcü kökənli olduğu görünür. Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, erməni dilində olan sözlərin 35 faizi qədim fars dilindən keçmə sözlərdir. Bu gün dilşünaslar və dil tarixi və nəzəriyyəçiləri tərəfindən erməni dilində olan sözlərin çox az qisminin onlara xas olduğu bildirilir.
XIX əsrin əvvəllərində imzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra ermənilər məqsədli olaraq, uzun illər ərzində azərbaycanlıların yaşadıqları indiki Ermənistan ərazisinə, xüsusən İrəvan və Qarabağ bölgələrinə köçürülmüşdür. Bu ərazilərdə baş verən bütün proseslər şovinist erməni millətçilərinin və ideoloqlarının saxtalaşdırdıqları uydurma tarix və Azərbaycan-türk xalqlarının mədəni və qeyri-maddi irsinin inkarı və məhv edilməsi ilə müşayiət edilirdi. Bu məkrli ideologiyanın və əsassız ərazi iddialarının nəticəsində bu gün indiki Ermənistanda azərbaycanlıların dədə-baba yurd yerlərində onlara məxsus bütün dini abidələr, məscidlər və minillər yaşı olan məzarlıqlar, əsrlər öncə yaradılmış binalar, körpülər dağıdılaraq yox edilmişdir. Erməni millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri bu cinayət və vandalizm ümumdünya mədəni irsinin qorunması nöqteyi-nəzərindən də dözülməz və qəbuledilməzdir. Çünki bu irs ümumtürk, islam və nəhayət, dünya mirasının tərkib hissəsidir.
törətdilmiş bu cinayətlər ümumbəşəri irsin qorunması haqqında beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərin bütün prinsiplərinin pozulması və dünya mirasına qarşı soyqırım kimi də dəyərləndirilməlidir.
1995-ci ildə britaniyalı arxeoloq Filip Kol və bir qrup müəllif tərəfindən yazılmış "Milliətçilik, arxeologiya siyasəti və təcrübəsi" əsərində Ermənistanda mövcud olan islam abidələrinin azlığı vurğulanır. Əsərdə Türkmənçay müqaviləsi imzalanmazdan öncə azərbaycanlıların tarixən yaşadıqları indiki Ermənistan ərazisində, müsəlman əhalisinin üstünlük təşkil etməsi haqqında da bəhs edilir. Bununla bağlı müəlliflər belə yazırlar: "Hansı demoqrafik statistikaya müraciət etsək, şübhəsiz ki, bu regionda islam dininə aid əhəmiyyətli qeyri-maddi abidələrin mövcudluğunu görərik. Bu gün onların Ermənistan ərazisində demək olar ki, tam itirilməsini isə heç cürə təsadüf hesab etmək olmaz".
Britaniyalı tədqiqatçı-jurnalist Tomas de Vaala müraciət edək. "Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülhlə müharibə arasında" kitabında o yazır: "Müasir Ermənistanda bu sadə faktları bilən azdır. Belə ki, əslində, indiki Ermənistanın bir çox türkdilli müsəlmanların vətəni olması faktı erməni xalqının milli qəhrəmanı, XVIII əsrin böyük şairi olan Sayat Novanı təəccübləndirməzdi. Onun bizə qədər gəlib çatmış, demək olar ki, əksər balladaları həmin dövrdə Qafqazda "lingua franka", yəni əsas dil rolunu oynayan Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır". Müəllif kitabında əsrlər boyu indiki Ermənistanda yaşamış azərbaycanlıların XX yüzillikdə də tədricən ayrı-seçkiliyə məruz qalmalarını, ictimai həyatdan tam marginallaşdırılması kimi tarixi gerçəklikləri əks etdirən faktlara geniş yer vermişdir. Britaniyalı tədqiqatçı qeyd edir ki, azərbaycanlıların tarixən yaşadıqları bu ərazilərdə erməni əhalisinin nisbəti havadarlarının dəstəyilə dəyişdirilərək, erməni xalqı üçün vətən hüququ statusu yaradılmışdır. Təssüf ki, süni və saxta yollarla qazandırılmış bu hüquqdan istifadə edərək erməni millətçiləri son iki yüz ildə azərbaycanlılardan kifayət qədər ərazi zəbt edə bilmişlər. 1918-1920-ci illərdə on minlərlə azərbaycanlı Zəngəzurdan qovulmuş və indiki Ermənistan ərazisində 1940-cı illərdə xaricdən gətirilmiş erməniləri yerləşdirmək üçün daha on minlərlə insan Azərbaycana deportasiya olunmuşdu. Tomas de Vaalun sözləri ilə desək, Ermənistan 1988-1989-cu illərdə azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi sonuncu etnik təmizləmə ilə yerdə qalan azərbaycanlılardan da "qurtuldu".
Tarixboyu erməni xalqının ideoloqları Azərbaycan xalqına, türk xalqına qarşı ədavət, düşmənçilik və qəsbkarlıq nümayiş etdiriblər. Erməni millətçilərinə görə,"harada erməni olubsa, ora erməni torpağıdır" və bu düşüncə, əqidə, məqsəd və prinsip erməni xalqı üçün dəyişməzdir.
Belə ki, Gülüstan müqaviləsindən sonra Çar Rusiyası dönəmində Gürcüstanın Bolnisi bölgəsindən köçürülmüş ermənilərin Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni olan Ağcakənd kəndində yerləşdirilməsinə ermənilər, hətta Ermənistanın Baş Naziri Paşinyan utanmadan bir neçə il bundan öncə Münhen Təhlükəsizlik Konfransında bu kəndin erməni kəndi və onun ermənilərə məxsus olduğunu iddia edirdi. Halbuki, Çar Rusiyasının Cənubi Qafqaz üzrə canişini Yermolovun rəhbərliyi ilə 1823-cü ildə Qarabağ əhalisinin siyahıyaalınması üzrə hazırlanmış təsvirdə bu inzibati ərazi Ağcakənd adlanır. Bu təsviri sənəddə Ağcakəndin yerləşdiyi inzibati-ərazi bölgə isə Talış mahalı adlanır. 1886-cı ildə Cənubi Qafqaz üzrə Statistika Komitəsinin və Cənubi Qafqaz canişinliyinin nəzarəti ilə dərc olunmuş "Qafqaz təqvimi"ndə Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası üzrə Kontratenkonun məlumatlarında, eləcə də Sovet dövründə 1926-cı ildə aparılan siyahıyaalma sənədlərində də bu kəndin adı Ağcakənd kimi qeyd edilir. 1938-ci ildə tarixən Azərbaycan türklərinin yaşadıqları Ağcakənd kəndinin adı azərbaycanlıların deportasiyası və repressiyasına imza atan Stepan Şaumyanın soy ismilə Şaumyan adlandırılmışdır. (Hərçənd ki, 1923-cü ildə qədim Azərbaycan şəhəri Xankəndinin adı dəyişdirilərək Stepanakert adlandırılmışdır).
Akademik B.Piotrovski 1989-cu ildə İrəvanda keçirilmiş simpoziumdakı çıxışında çəkinmədən səsləndirmişdir ki, erməni ideoloqları məqsədlərinə çatmaları üçün müxtəlif imperialist güclərin əlində alət olmağa üstünlük vermişlər. O, çıxışında Cənubi Qafqaz əhalisinin böyük əksəriyyətinin məhz müsəlmanlar, onların isə mütləq əksəriyyətinin azərbaycanlılar olduğunu dəlillərlə sübut etmişdir. Eyni zamanda alim qeyd etmişdir ki, Qafqazda azərbaycanlı əhali üstünlük təşkil etdiyindən bu bölgədə Azərbaycan türkcəsi hakim dildir.
Akademik fikirlərini tarixi qaynaqlarla bərabər, 1858-ci ildə Qafqaza, Şimali Azərbaycana səfər etmiş tanınmış fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın "Qafqaza səyahət" əsərinə istinad edərək də əsaslandırmışdır. Aleksandr Dümanın bu əsərində qeyd edilir ki, Qafqazın qərb hissəsində (indiki Gürcüstan ərazisində) əhalinin çox hissəsi türkdilli olduğundan bu bölgədə türk dili hakim dildir. Aleksandr Düma yazırdı ki, bu dili bilən hər kəs bu bölgədə sərbəst dolaşa bilər.
Erməni xislətinin mahiyyətinin və onun yaratmış olduğu problem və faciələrin tarixi kökü, əslində, bir daha dərindən araşdırılmalıdır. Məhz bu xislət erməni millətçi və ideoloqlarının tarix boyu ayrı-ayrı xalqlara, xüsusilə yaşadıqları ölkələrin əhalisinə qarşı müxtəlif cinayət əməlləri törətməyə sövq etdirmişdir.
Dədə Qorqud kitabələrində də öz əksini tapmış tarixi yurd yerlərimiz üzərində hüquqlarımızın bərpası üçün belə fundamental araşdırmalara ehtiyac var. Qərbi azərbaycan İcmasının yaranması və onun Qayıdış Konsepsiyası 1987-91-ci illərdə indiki Ermənistandan didərgin salınmış üç yüz minə yaxın Qərbi azərbaycanlının hüquqlarının bərpası, sülh yolu ilə, təhlükəsizlik şəraitində və beynəlxalq hüquq çərçivəsində ləyaqətli şəkildə qayıdışında mühüm və tarixi rol oynayacaqdır. Hesab edirəm ki, bu, tarixi missiyanın və ədalətin bərqərar olunmasında hər bir Qərbi azərbaycanlının məsuliyyətli və müqəddəs borcudur. Bu yolda hər kəsə uğurlar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.06.2024)