Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Canlanır hər qarış çöl Sumqayltda
Xarüqələr yaradır el Sumqayıtda!
Bu mahnı sovetlər dönəmində Sumqayıtın himniydi, xüsusən paraddan keçəndə onu hamılıqla oxumaq məcburi idi.
Mənim doğma şəhərimə o dövrlər müxtəlif adlar qoyulurdu. Onu gənclər tikib ərsəyə gətirmişdi deyə Gənclər şəhəri adlandı. Sovet kimya sənayesini bura cəmlədi deyə sonra Kimyaçılar şəhəri oldu. Qorbaçov perestroykası zamanı şəhərimiz məhz kimya poliqonu olduğu, əhalisi kütləvi zəhərləndiyi üçün Ölü şəhər adını aldı. Qarabağ müharibəsi dönəmində burada KQB ermənilərin əli ilə erməni qətliamı törədib də Sumqayıtı dünyaya Genosid şəhəri kimi tanıtdı.
İndi - müstəqillik dövründə o eləcə Sumqayıtdır. Amma ölkədə əhali sayının tələbə sayına nisbətinə görə liderdir, yəni Tələbə şəhəri adını daşımağa layiqdir.
Sumqayıt həm də mərd insanlar, elmli insanlar, tanınmış mədəniyyət xadimlərinin, idmançıların vətənidir. Buradan hansı məşhurlar çıxıblar?
Eləcə çağdaşlarımızı xatırlayaq: Sərhəd qoşunlarının komandanı Elçin Quliyev, Prezidentin köməkçisi Natiq Əmirov, Azərbaycan Televiziyasının sədri Rövşən Məmmədov, əfsanəvi futbolçu Nazim Süleymanov, karate üzrə dünya çempionu Rafael Ağayev, şahmat üzrə üçqat Avropa çempionu Şəhriyar Məmmədyarov, ədəbiyyat üzrə Avropa materikinin qızıl mükafatçısı, yazıçı Varis, məşhur müğənnilər Ədalət Şükürov, Damla, aktyorlar Afaq Bəşirqızı, Coşqun Rəhimov və daha kimlər…
Və gəlin onu da unutmayaq, Sumqayıt əfsanəvi general Polad Həşimovun yaşadığı şəhərdir.
Sumqayıt — Azərbaycanda respublika tabeli şəhərdir. Paytaxtdan 31 km şimalda, Abşeron yarımadasında, Xəzər dənizinin qərb sahilində düzənlik ərazidə yerləşir. Hacı Zeynalabdin, Corat, Kimyaçılar, İnşaatçılar, Kotej, Yaşma, Yaşıl dərə, Stansiya Sumqayıt, Qurd dərəsi, Sarıqaya, Xəzər bağları yaşayış massivləri, 21 mikrorayon və 67-dən çox şəhər məhəllələri inzibati əraziyə daxildir.
Şəhərdə yarım milyona yaxın əhali yaşayır.
Tarixçilərin fikrincə müasir Sumqayıtın yerləşdiyi ərazidə qədim dövrlərdə midiyalılar məskunlaşıb. Briyaniyada nəşr olunan "The York Herald" qəzetinin 23 may 1877-ci il tarixli sayında belə Sumqayıtın adı çəkilib. Yazıda qeyd olunub ki: “Sumqayıtdan, yaxud Bakıdan Tiflisə yaxşı yol mövcuddur, Tiflisdən isə İrəvana."
Hazırkı müasir şəhərin tarixi isə Sovet dönəmi ilə bağlıdır.
Sovet rəhbərliyi Abşeronu ağır sənaye mərkəzinə çevirmək qərarına gəlir. Bu məqsədlə Abşeronda ikinci bir sənaye mərkəzi tikmək planlaşdırırlır. İlk tikinti işləri 1938-ci ildə başlanır, lakin müharibənin başlanması ilə əlaqədar olaraq şəhərin tikintisi dayandırılır. Tikinti işləri 1944-cü ildə yenidən bərpa olunur. Şəhərin tikintisi zamanı torpaq altında qazıntı işləri görülərkən qədim yaşayış məntəqəsinin və karvansarayın qalıqlarına da rast gəlinir. Sənaye şəhəri Sumqayıtın baş planı 1948-ci ildə Moskvadakı layihə institutlarından birində hazırlanmışdı. Şəhərin yaşayış zonasının tikintisi planını layihələşdirmək isə Dövlət Baş Layihə İnstitutu tərəfindən yerinə yetirilmişdir.
1947–1949-cu illərdə hazırlanmış həmin layihənin müəllifləri Saburov, İsayev və Brjesinkaya idi.
Sumqayıtın tikintisində azərbaycanlılar ilə yanaşı müharibədə əsir düşmüş almanlar da işlədilirdi.
1938-ci il – indiki İstilik Elektrik Stansiyasının yerində fəhlələr üçün ilk baraklar quraşdırılır. İES-in inşaatçıları üçün yaşayış məntəqəsinin tikintisinə başlandı.
1939–1940-cı illər – sintetik kauçuk, boruyayma və kimya zavodlarının bünövrəsi qoyuldu.
1941-ci il – İES işə düşdü və Bakının neft sənayesi üçün ilk elektrik cərəyanı verdi. 1944-cü il – Kimya və metallurgiya zavodlarının tikintisi başlanıldı.
1945-ci il – Sumqayıt kimya zavodu ilk məhsulunu verdi və Sumqayıtda geniş tikinti işləri vüsət aldı.
1949-cu il – Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Sumqayıta şəhər statusu verildi. İEM yanında qəsəbə olaraq yaranan Sumqayıt qısa müddət ərzində böyük sənaye mərkəzinə çevrildi.
1952-ci il – Boruyayma zavodu ilk məhsulunu verdi. Sintetik kauçuk zavodu işə başladı və ilk dəfə neftdən etil spirti əldə edildi.
1953-cü il – Marten sobalarında ilk polad əridildi.
1955-ci il – Sumqayıt Alüminium Zavodu işə başladı.
1957–1959-cu illər – Elmi-tədqiqat institutları və mədəniyyət mərkəzləri tikildi, şəhər infrastrukturu inkişaf etdirildi.
1960-cı il – Avropanın ən böyük neft-kimya kombinatının tikintisinə başlanıldı.
1961–1968-ci illər – Bir-birinin ardınca yeni müəssisələr: kərpic zavodu, polimer tikinti materialları kombinatı, superfosfat zavodu, tikilərək istehsala başladı.
1970–1980-ci illər – Yüngül və maşınqayırma sənayesi inkişaf etdi.
Müasir dövrdə isə Sumqayıtda dünyaca şöhrət tapan, Avropadan ödüllər qazanan Sumqayıt Bulvarı inşa edildi.
Gözəl Sumqayıt, günün mübarək!
Sumqayıtlılar, hamınızı təbrik edirəm!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(22.11.2023)