KİTAB BƏLƏDÇİSİNDƏ “ƏLİ VƏ NİNO”
Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
“Qələmimlə dünyanı dəyişdirə bilmərəm bəlkə, amma dünyanı dəyişdirən bir qələm ola bilərəm”
~Emily Dickinson
Kitablar həyatdakı varlığından xəbərsiz olduğumuz hisləri, hadisələri daha obrazlı formada çatdıra bilir bizə. Sevgiyə inanmayanlara sevgini, müharibədən qorxanlara çıxış yolunu aşılayır. Hər səhifədə bir iz, hər sətirdə bir yaşanmışlıq duyğusu tapıram oxuduqca.
Mən bugün "Əli və Nino"dan bəhs etmək istəyirəm. Öncəliklə qısa bir məlumat verməyi özümə borc bilirəm. "Əli əv Nino" əsərinin yazıçısı Qurban Səid kimi qeydə alınsa da, bu adla yazan şəxsin kim olduğu haqda dəqiq məlumat yoxdur. Kimdir, haralıdır, nədən və nələrdən ilhamlanmışdır...
Dərs başlayır. İlkin müzakirə, inkişaf etmiş Avropa və geridə qalmış Asiya... Əslində məsələ heç də inkişaf deyildi. Müsəlman xalqa yeridilən məcburi fikirlər idi... Necə ki illər öncə zorla xristianlıq yayılırdı, indi də Asiya xalqı gələcəyindən vurulurdu. Zorla fikirləri dəyişdirilir, fikrinə sadiq qalan şagirdlər sinifdən buraxılırdı. Axı uşaqlar və gənclər xalqın gələcəyidir...
Kitabla yanaşı Elvin Mirzəyevin filmi olan "Əli və Nino" da atanın at üstündə oğluna verdiyi nəsihətlər olduqca mənalıdır. Elə oradaca atanın oğluna dediyi "nə edirsən et, siyasətə qarışma" cümləsi... Hər şey artıq buradan aydın olmağa başlayır.
“Əli və Nino” əsəri oxumayanlar üçün kənardan sevgi romanı kimi görünən, amma əslində siyasi-ictimai xarakterli bir kitabdır. Kitabla bağlı fikirlərimi əvvəl-sonra deyə qruplaşdırsaq, olduqca dəyişikliklər görə bilərik. Gürcüstanda heykəli qoyulan bu gözəl cütlüyün hekayəsini oxuduqda heç də qüsursuz sevgi romanı görə bilməmişdim, hətta ilk dəfə oxuyub bitirdikdə çox önyarğılı davranmışdım. Əsərdə Ninoya göstərilən təzyiqlər, onun başına gələnlərlə günahlandırılması məndə heç də xoş təəssüratlar oyandırmamışdı. Amma düşündükcə, əslində, yazıçının öz fikirlərinin "aşağı görülən qadınlar" olmadığını, əksinə, sadəcə zamanın qayda-qanunları, həmin dövrün vəziyyətini əks etdirdiyini, istehzayla bu vəziyyətdən özünün də narazı olduğunu gördüm. Nino və digər başqa din mənsubu obrazların yetişdirildiyi mədəniyyətə qarşı gələnləri elə indiki dövrdə digər millətləri pisləyib, "onlar kafirdir", "onlar qısa geyinir deyə, namaz qılmır deyə cəhənnəmdə yanacaqlar" deyənlərin əcdadları hesab edə bilərik.
Nəinki xristianlarla müsəlmanlar, əsərdə illərdir davam edən şiə-sünni bölgüsünə də diqqət yetirilir. Əlixan həqiqəti, hər iki məzhəbin eyni dilə, eyni dinə, eyni qana mənsub olduğunu vurğulayır.
Əslində, tək qərəzli yanaşan müsəlmanlar da deyildi. Ninonun atası da bu evlilikdən narahat idi. Bəlkə də o, qızının Əlixanın əmisinin hərəmxanasındakı qadınlar kimi olmasından qorxurdu.
Nino qaçırıldıqdan sonra ona göstərilən rəftar müasir dövrümüzdə də əfsuslar olsun ki, qızlara göstərilir. Düzdür, Nino öz istəyi ilə o erməni xəyanətkarı ilə qaçmışdı, amma bəs zorakılığa məruz qalanlar? Müəyyən çətinliklər yaşamış, istəyi xaricində zorlanmış və ya qaçırılmış qızlara millət tərəfindən qara yaxılır, onlar artıq ləkəli hesab edilir. Necə də acınacaqlı vəziyyətdir... Əlixan isə qaydalara qarşı gələrək, Ninonu öldürməyərək, əslində Ninonun yox, öz həyatının, öz vicdanının xilaskarı olmuşdu, xəbəri yox. Günahı günahla yumazlar. Bunu dərk etmək üçün hələ də gec deyil, millət.
Dediyim kimi, mən kitabı ilk oxuyanda tamamilə Əlixanı və ailəsini günahkar bilmişdim. Amma məndən məsləhət: zaman keçdikcə oxuduğunuz kitabları təkrar oxuyun, fikirləriniz qismən də olsa dəyişir. İkinci dəfə oxuyub, filmi də izlədikdən sonra artıq günahkar axtarmamağa başladım. Çünki nə hər kəs məsum idi, nə də günahkar. Eynən real həyatdakı kimi. Acığını, əsəbini bir heyvandan, itdən çıxan Nino nə qədər məsum ola bilərdi ki? Yoxsa hər şeyə, xəyanətinə rəğmən Ninonu bağışlayıb onunla evlənən Əli idi günahkar?
Erməni isə, elə hər yerdə ermənidir... Əvvəl özünü aydan arı, sudan duru tanıdır, sonra isə xəyanət edir. Əmanətə xəyanət... İllər də keçsə əsərlərdə də, real həyatda da bunu görürük. Sanki bəhs etdiyimiz kitab illər sonra canlandırılır, bir fikir verin. Əli kimi yüzlərlə, minlərlə oğul şəhid olur. Nino kimi neçə qız həyatın çətin üzüylə rastlaşır... Qarabağ müharibələrində neçə erməni qızlarımızın, qadınlarımızın, uşaqlarımızın həyatını, gələcəyini məhv etdi!?
Hə, gəlirik yavaş-yavaş əsərin sonuna. Müsəlmanlar tərəfdən ruslarla savaşacağını deyən ermənilər, ruslara başçılıq edən bir erməni... Kim inanar ki? Heç kim...
"Əli və Nino". Heykəli qoyulmuş bu gözəl cütlüyün hekayəsi məncə ən az 2 dəfə oxunulmalıdır. Oxunulmalıdır ki, sevginin bəzən hər şeyi bağışlaya biləcəyi görünsün. Oxunulmalıdır ki, ermənilərin illərdir eyni qan, eyni qansız, eyni soy, eyni soysuz olduğu görünsün. Və oxunulmalıdır ki, Türk qanının, Türk oğullarının necə mərd olduğu, bunun illərdir dəyişmədiyi unudulmasın. Tarix unudulmasın!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.09.2023)