Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
https://youtube.com/watch?v=0xeuEOyQVDA&si=9B2Ni0R8exr6Uh2m
Oxuyarkən dinləyə biləcəyiniz, ruhunuzu oxşayacaq ən gözəl mahnı bu idi fikrimcə. Xoş mütaliələr
Bir ölkəni tanımaq üçün onun incəsənətini, mədəniyyətini tanımalısan. Tarix boyu minlərlə dövlət yaranıb, inkişaf edib və bir qismi də süqut edib. Bəs biz onları hardan bilirik? Abidələrdən.
Bir Azərbaycanlı olaraq, xüsusən də, bir Qarabağlı olaraq bütün şəhərlər doğmadır mənə. Amma bəlkə xatirələrimin çoxluğundandır, bəlkə səmalara ucalan binaların göstərdiyi mənzərələrə olan sevgimdən. Digər şəhərlərdən daha fərqlidir Bakı mənim üçün. Bakı... Azərbaycanın göz bəbəyi, incisi... Bəs sənin incin kimdir? Mənə görə elə məhz Qız qalasıdır.
Əsrlərin izlərini, qanını, ruhunu öz divarlarına həkk etmiş Qız qalası... Tarixini, haqqındakı əfsanələri az-çox hamımız eşitmiş olarıq. Amma mən bir az da xatırlatmaq, daha geniş məlumatlandırmaq istədim:
Qız qalası - uca qüllə şəkilli bu möhtəşəm, bənzərsiz abidənin hündürlüyü 28 m, diametri birinci mərtəbədə 16,5 m-dir. Birinci mərtəbədə divarın qalınlığı 5 m-ə çatır. Qalanın daxili hissəsi 8 mərtəbəyə bölünür. Hər mərtəbə yonma daşlarla tikilmiş, tavanla örtülmüşdür. Qala 1964-cü ildən muzey kimi fəaliyyət göstərməyə başlamış, 2000-ci ildə UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır. Bu, qala haqqında qısa elmi məlumat. Bəs bunun tarixi və bədii tərəfi? Növbə Azərbaycanı, onun incisini tanımaqdadır.
Qalanın divarları üzərindəki minlərlə kitabədən birində ərəb dilində bu sözlər yazılmışdır: "Davudun oğlu Məsudun qülləsi". Bəzi tədqiqatçılar bu şəxsin Qız qalasını tikdirən feodal hakim olduğunu desələr də, bu cür lakonik məzmunlu kitabələrdə adətən memarların adının qeyd edildiyini bilirik. "Davudun oğlu Məsud"un Qız qalasını inşa edən memar olduğu söyləntiləri daha güclü bir iddiadır.
Bu qalanın hansı dövrdə tikildiyinin özü də müəmmadır. Sırf bu kitabəyə görə Xll əsrdə tikildiyini deyənlər də var, Vll əsrə aid əfsanələr və rəvayətlər danışan da, hətta Şumerlər dövrünə aid edən də.
Qız qalasının tarixini bir az da adının etimologiyasıyla əlaqələndirsək, qarşımıza çox sayda əfsanə və rəvayət çıxacaqdır. Rəvayətlərdən biri bizi Atəşpərəstlik dövrünə aparır. Atəşin qızının öz canını fəda etməsi, daha sonra onunla birgə sönən günəş olduqca maraq çəkən miflər və hadisələrdir. Halbuki, bu fəda ediş elə də asan olmamışdı, çünki atəşin mələyi, qoruyucusu düşməninə, başı üzərinə and içdiyi Sasani şahına vurulmuşdu... Sondaysa həm sevgilisini dövlətinə, həm də özünü sevgisinə qurban verərək ölümlə üzləşir. Elə qala da onun şərəfinə Qız qalası, bəzi mənbələrdə isə Güzə Qalası olaraq adlandırılır. Hətta bir deyimə görə, Güzə qalası işıq və od Tanrısının da evi olur, qız buna görə o müqəddəs qalanın divarlarına xalqını qoruyacağına and içir. Və bir sevgi daha qurban olur torpaq davasına...
Bir digər əfsanədəysə vəfasız məşuq və ölüncə sevən aşiq var. Gənc oğlan sevdiyi qızla gecələr gizlincə bu qalanın yanında görüşərmiş, lakin bir gün onun o qədər də gözəl olmadığına diqqət yetirir. Sevgisi soyuyan oğlan evinə qayıdarkən fikir düşüncədən Xəzərin sularında boğulur. Bundan xəbərsiz aşiq də sevgilisinin ölümünü duyan zaman bu qaladan atılaraq intahar edir...
Hər iki əfsanə də olduqca maraq doğurur. Maraq doğurmasının bir digər səbəbi, bu qala hər hansı hadisələrə görə kiminsə şərəfinə tikilmir. Sadəcə, o, aşiq xanımların şərəfinə adlandırılır. Bəs nə vaxt tikilib? Naməlum.
Döyüşçü bir xalq olan Azərbaycan xalqıyıq biz. Bunu nəzərə alaraq düşünmək olar ki, hər hansı bir dövrdə müdafiə məqsədli tikilmiş ola biləcək bu qala sonralar sevgilərin qatilinə dönüşüb. Elə müasir dövrdə də azmı intahar etdi aşiqlər burada?
Nə səbəbə tikilmiş olur olsun. Qız qalası daim mənim üçün səbəbini bilməsəm də fərqli, doğma bir yer tutacaq. Ümidim odur ki, əsrlər də keçsə bu qala daim yerində qalacaq, gələcək nəsillərə ən dəyərli miraslarımızdan olacaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(13.11.2023)