“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə ədəbiyyatşünaslıqdır, AMEA-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzin elmi işçisi, Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Tural Adışirinin “Dörd gərək, dörd gərək, bir dörd gərək” məqaləsidir.

 

 

 

TRİBUNA

 

 

Tural ADIŞİRİN

 

 

DÖRD GƏRƏK, DÖRD GƏRƏK, BİR DÖRD GƏRƏK...

(Sufi və hürufi təlimində hərf və say simvolikası)

 

Fəlsəfi-irfani fikirdə artıq sübut edilmişdir ki, sufi və hürufi təlimində

hərflərin müqəddəsliyi həm də say simvolikası ilə bağlı olmuşdur. Bildiyimiz

kimi, sufizmin nəzəri əsasları İmam Qəzzali və Mənsur Həllacdan sonra XIV

əsrin görkəmli sufi şairi Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz”, hürufizmin

nəzəri sistemi isə Fəzlullah Nəiminin “Cavidannamə” əsərində geniş şəkildə şərh edilmişdir.

Məzmun və mahiyyətindən göründüyü kimi, hürufizm zahirən hərflərin

müqəddəsliyinə inanmaq yolu ilə kainatın dərkinə yönəldilən bir təlimdir. Lakin

hərflərin müqəddəsliyi və say simvolikası məsələsinin başlanğıcını hürufiliklə

bağlamaq səhv mülahizə olardı. Çünki təriqət tarixləri sübut edib ki,

hürufilikdən əvvəl də hərflərin müqəddəsliyi və say simvolikası mövcud

olmuşdur. Filologiya elmləri doktoru, professor Yədulla Ağazadə çox doğru

olaraq qeyd edir ki, hətta yəhudi fəlsəfəsində məşhur olan bir dini-fəlsəfi

cərəyan da qədim yəhudi hərflərinin müqəddəsliyi əsasında qurulmuşdur.            

XII əsrin görkəmli filosof alimi Kafiəddin Ömər Osman oğlunun sufi

görüşlərində sayların müqəddəsliyi əsas götürülmüş, böyük alim həm fəlsəfi

baxımdan, həm də fikirlərini lakonik şəkildə ifadə etmək üçün əsərlərində say

sistemindən istifadə etmişdir. Əsrin görkəmli şairi Əfzələddin Xaqaninin əmisi

olmuş bu dahi şəxsiyyətdən əsərlərində istifadə etdiyi sayların məzmunu

haqqında məlumat almaq istədikdə, böyük alim əsərlərindəki say sistemini

aşağıdakı kimi izah etmişdir: 1. Allahın təkliyi; 2. Bu dünya və axirət dünyası; 3.

Materiyanı və onun üç hissəsi (insan, bitki və heyvan); 4. Həyatın amilləri (od,

su, hava, torpaq); 5. Duyğu üzvləri, yaxud islam xəlifələri; 6. Cəhətləri (sağ, sol,

aşağı, yuxarı, ön və arxa); 7. Həyatın – Yerlə göyün vəhdətini bildirən ünsürləri

(od, su, hava, torpaq + Günəş, Ay və Ulduz); 8 və 9. Yerin və göyün qatları.

Bu fəlsəfi anlam və izah dahi şair Əfzələddin Xaqaninin də

yaradıcılığında özünə yer almış, şair fəlsəfi-sufi görüşlərində rəqəmlərin

simvolikasından istifadə etmişdir.

Ancaq ideya baxımından diqqət edildikdə görməmək mümkün deyil ki, bu

müqəddəslik və simvolik izah insan mənafeyi naminə cəmiyyətə – haqsızlıq və

ədalətsizliyə qarşı bir mübarizə forması kimi özünü göstərmişdir.

Tanrının vahidliyi və sözün insandan əzəlliyi sufi və hürufi təlimin

müqəddəsliyini təmin edir. Çünki məhz Tanrının “Kon” – “Ol!” əmrindən sonra

kainat və onun əşrəfi olan insan və insanın cövhəri olan söz yaranmışdır.

Yuxarıdakı 1 rəqəmi ilə varlığın bütövlüyü ideyası sufi və hürufi şairlərin

şeirlərində aparıcı yer tutmuşdur. Şeyx Mahmud Şəbüstəri varlığın təkliyi və

bütövlüyü ideyasını əks etdirərək yazırdı ki, bəzi islam ruhaniləri Tanrının “Ol!”

əmrindən səhv nəticə çıxararaq o ideyanı irəli sürdülər ki, Tanrı insanları

yaradarkən əvvəl islam, sonra isə digər din daşıyıcılarını xəlq etmişdir. Bu,

əslində, dinləri və xalqları bir-birinə qarşı qoymaqdan başqa bir şey deyildir.

Uzun illər bu qeyri-elmi iddia öz mənfi təsirini göstərmişdir. Elə buna görədir

ki, əsl sufiliyə gedən yola heç də bütün ruhanilər aləmi yolçuluq edə bilməmiş,

yalnız Tanrıya və insana sevgini qəlbində daşıyanlar bu mərtəbəyə ucala

bilmişlər.

Sufi və hürufilikdə 2-lik qəbuledilməz olmuş, ilahi eşqin təcəssümü yalnız

təkdə özünü göstərmişdir. Dahi Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasında

sufiliyin, təklikdə ilahiliyin ən bariz nümunəsi özünü göstərmişdir. Zeyd dostu

Məcnunun Leyli ilə birlikdə şəklini çəkib ona təqdim etdikdə, Məcnun Leylinin

şəklini qaraladıqda, dostunun ondan ötrü çöllərə düşməsi iradı ilə üzləşdikdə

Məcnunun verdiyi: “O, ruhdur, mən qəlib, ruh qəlibdə yerləşər” cavabı həmçinin

vahidliyin, təkliyin müqəddəsliyindən irəli gələn bir məsələdir.

Sufiliyin və hürufiliyin müqəddəsliyi məlumdur ki, 4 rəqəmi ilə bağlıdır.

4 rəqəmi yuxarıda göstərdiyimiz kimi, həm həyatın - od, su, hava, torpaq, həm

də sufilərin və hürufilərin keçdiyi 4 müqəddəs yolla bağlıdır: şəriət, təriqət,

mərifət və həqiqət. Görkəmli hürufi şairi İmadəddin Nəsiminin şeirlərində bütün

varlığın 4 pilləli inkişaf etdiyini göstərən görkəmli Nəsimişünas alim, professor

Y.Babayev yazır:”Şairin “Sığmazam” qəzəli bütövlükdə hərfi müqəddəsliyi

ifadə edən ideya ilə yüklənmişdir:

Gərçi bu gün Nəsimiyəm, Haşimiyəm, Qureyşiyəm,

Məndən uludur ayətim, ayəti-şanə sığmazam.

İ.Nəsimidə bütün varlıq 4 pilləli həqiqətdən ibarətdir: 1. Allah; 2. Məna

aləmi; 3. Maddi aləm; 4. İnsan.

Yaradıcılığında 4 rəqəminin müqəddəsliyini ifadə edən şair tuyuğlarından

birində yazır:

Dörd gərək, dörd dörd gərək, bir dörd gərək,

Yeddisi xətt istiva üç dörd gərək,

Seyyidi çoxlar söylər dəhri deyib,

Kəndözün bilənlərə beş dörd gərək”.

Hürufilər hərflərin, rəqəmlərin sirləri ilə kainatın sirlərini izah edirdilər.

Onlar hərflərin sirlərini insan ilə birləşdirir, onların insan üzündə təcəlli etdiyini

söyləyir, bu gözəlliyin daşıyıcısı olan insanın mənəvi kamilliyini təsdiq

edirdilər.

Bildiyimiz kimi, folklorda 7-lik müqəddəs hesab edilən bir rəqəmdir. Bu

rəqəm İmadəddin Nəsiminin şeirlərində ən çox işlək rəqəmlərdəndir. Materiyada

7-lik çoxlu məna çalarlığına malik bir rəqəmdir. İqlimin 7 olması, saç kultunun

insan üzündə 7 təcəllisi, həftənin günlərinin sayının 7-lik üzərində cəm olması,

insanın 7 əzası və s. Bu, çoxmənalılığı səciyyələndirir. Böyük şair Nəsimi

tuyuğlarında və fəlsəfi məzmunlu qəzəllərində bu rəqəmi fəlsəfi baxımdan

müxtəlif mənalardan izah etmişdir. Şairin aşağıdakı tuyuğuna diqqət edək:

Yeddidir, dörd yeddidir, bir yeddidir,

Yüz iyirmi dörd yenə üç yeddidir.

Evi bir, bacası yeddi, babı üç,

Əhli-beyt ilə özü on yedidir.

Şairin aşağıda izah edəcəyimiz kimi dörd yeddidən, yəni həyatın dörd

ünsürünün insanın üzündə 7 saç ünsürünə ( 2 qaş, 4 kirpik, 1 saç)  vurulmaqla

alınan 28 rəqəminə – ərəb hərflərinə işarə etməsi göz qabağındadır. Şair

tuyuğun ikinci misrasında göstərdiyi kimi, “Yüz iyirmi dörd” peyğəmbərin sayı

da yeddidən alınmışdır. Yaxud aşağıdakı:

Kirpiyi qaşınla zülfündür yedi,

Yer yedivü, göy yedi, sən də yedi.

Nə səbəbdən həftənin adı yedi,

Bunda hikmət vardır, Müshət yedi.

Rəqəm oyununu filosof şair aşağıdakı tuyuğunda da məntiqi baxımdan

vermişdir:

Yeddi yerdə otuz ikidir üzün,

İgirmi səkkiz göstərər iki gözün.

Qamətin səksən səkkiz edər bəyan,

Yetmiş iki bildirər nitqi sözün.

28 rəqəminin əmələ gəlməsinin fəlsəfi mənası məlumdur. Bəs şeirin

birinci misrasında verilmiş 32 rəqəmi nəyi ifadə edir və necə alınmışdır?..

Azərbaycan folklorunda saçın müqəddəslik kəsb edərək sınamaların və

digər folklor janrlarının mərkəzində durması artıq maraqlı nümunələrlə sınaqdan

keçirilmişdir. Saçın tapdanmasının günah hesab edilməsi ulu babalarımızdan

bizə qalan mənəvi mirasdır. Çünki ulularımız saça müqəddəs ruh kimi sitayiş

etmişlər. Sufi şairlər də saç kultuna müqəddəslik ünsürü kimi fəlsəfi fikirlərinin

çatdırılması üçün müraciət etmişlər.

Hürufilər cəmal gözəlliyində saçı əsas atribut hesab edərək poetik

mənalandırmışlar. Klassik poetik örnəklərin məzmunundan gördüyümüz kimi,

poeziyada saç – zülf anlamında fiqurlaşdırılmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz

kimi, insanın sifətində təcəlli olunan 2 qaş, 4 kirpik və 1 saç həyatın 4 ünsürünə

vurulmaqla 28 ərəb əlifbası alınmış, sufi və hürufi alimlər saçı ikiyə bölərək 8

ünsür almış, 8-in 4 həyat ünsürünə vurulması isə 32 fars əlifbasının hərf

sistemini yaratmışdır. Buna görə də şair saçın ikiyə bölünməsi nəticəsində onun

4 ünsürlə vəhdətini 32 rəqəmi ilə ifadə etmişdir.

İmadəddin Nəsiminin poeziyası ilə diqqətlə tanış olduqda onun rəqəm

simvolikasının zənginliyini görürük. Şair 1 rəqəmi ilə vücudu, küllü, 2 rəqəmi

ilə iki cahanı, maddi və mənəvi aləmi (vaxtilə şairin məşhur beyti olan “Məndə

sığar iki (yaxud ikən) cahan, mən bu cahana sığmazam, Gövhəri-laməkan

mənəm, kövnül-məkanə sığmazam" beyti elmi-ədəbi aləmdə mübahisəyə səbəb olmuş, əksər şair və alimlər şairin rəqəmlər simvolikasını inkar edərək şairin

işlətdiyi iki ifadəsini ”ikən” qoşması kimi qəbul etmişlər), 4 rəqəmi ilə dörd

ünsürü, 6 rəqəmi ilə cəhət və dünyanın 6 gündə yaranmasını, 8 rəqəmi ilə

behişti, 9 rəqəmi ilə fələkləri, 12 rəqəmi ilə bürclərin sayını və 12 imamı, 17

rəqəmi vasitəsilə vaxt, namaz və.s mənalandırmışdır. 5 rəqəminə şair müxtəlif

məzmun prizmalarından yanaşaraq ayrı-ayrı şeirlərində 5 namaz, 5 duyğu üzvü,

5 islamın təməli və 5 müqəddəs kitab – “Zəbur”, “Tövrat”, ”İncil”, “Quran” və

“Cavidannamə” kimi səciyyələndirmişdir.

İmadəddin Nəsiminin poeziyasını fəlsəfi-ürfani baxımdan dərindən təhlil

edən görkəmli ədəbiyyatşünas Yaqub Babayev şairin şeirlərində bir sıra

rəqəmlərin təkcə adi kəmiyyət göstəricisi kimi deyil, dərin ideya simvolik məna

daşıdığını göstərərək yazır: “Bir sıra rəqəmlər var ki, Nəsimi şeirlərində onlar

adi kəmiyyət göstəricisi olmaqdan əlavə, ideya – simvolik məna yükü də

daşıyır”

Görkəmli alimin ifadə etdiyi fikir İmadəddin Nəsiminin aşağıdakı

qəzəlində özünü dolğun şəkildə büruzə vermişdir:

Fatiha ümmül-kitabın göstər ayəsi nədir?

Bistü həşti sivü dü hərfin xülasəsi nədir?

Doqquz ata, doqquz ana,

                        dörd tayadan ver xəbər,

Dü cəharü pəncü şeşin saqü bünyası nədir?

Üç yüz altmış altı mənzil,

                        qırx səkkiz yerdə mizan,

Ey ki yetmiş yeddi hərfin on iki xası nədir?

 

Sidrəvü kövsər nədəndür,

                        nöh fələkin gərdişi,

On iki bürcü kəvakib cayı, məvası nədir?

Yeddi yerdir, yeddi göydür,

                        yeddi dərya, yeddi xətt,

Yeddi müshəf, yeddi ayət yədi – beyzası nədir?

Qəzəlin fəlsəfi məzmun və məna yükü o qədər dərindir ki, tam şəkildə

izah etmək üçün Nəsimişünaslıq şöbəsinə böyük ehtiyac vardır.

Müstəqil ədəbiyyatşünaslığın klassik poeziyanın dərindən araşdırılmağa

meydan verdiyi müstəqillik şəraitində, inanırıq ki, Şərqin dahi sufi və hürufi

şairlərinin poetik irsi hərf müqəddəsliyi və rəqəm simvolikası baxımından geniş

tədqiq edilərək ədəbiyyatşünaslığımızı yeni-yeni mövzularla

zənginləşdirəcəkdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03. 2023)