“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

33-CÜ DƏRC

-Mən  əsərində 1905-ci ildə İrəvan qəzasında toqquşmalar zamanı azərbaycanlı əhalinin tərk etmək məcburiyyətində qaldığı və böyük itkilər verdiyi kəndlərin siyahısını vermişəm. İrəvan qəzasında törədilən qırğınlar haqqında yazmışam. Məsələn, mayın 26-da bizimkilər, yəni ermənilər Mədinə türk kəndinə hücum etdilər. Daha sonra Məngüs kəndi ətrafında qızğın döyüşlər getdi. Azərbaycanlı əhalinin kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalmasından sonra ermənilərin evləri talan etdiklərini qələmə almışam. 1905-ci ildə təkcə İrəvan qəzasında 7 türk kəndi hadisələrin qurbanı olmuşdur. Həmin türk kəndləri bunlardır: Güvəcik, Güllücə, Məngüs, Damagirməz, Tutiyə, Kamal, Məsimli.

Bu dəfə ermənilər əyləşən sıradan natiqə təhdidlər yağdırıldı. Amma o, sıradakılara barmaq silkələyib nitqinə davam etdi:

-Eçmiədzin qəzasının Üşü kəndində ermənilərin törətdikləri faciənin miqyasını göstərərək yazmışam ki, öldürülən üşülülərin sayı 100-ə çatırdı, qadın və uşaqlar, qoca və körpələr qırğınlardan qurtulmaq üçün vay-şivən qoparırdılar. “Üşü yandırıldı, dağıdıldı, yerlə-yeksan edildi, bir kənd də belə silindi, administrasiya yenə də yox idi. Üşünün faciəsi türklərin üzərində elə bir dəhşətli iz buraxdı ki, iyunun 5-də bir sıra kəndlər bir tərəfdən boşalır, digər tərəfdən isə ermənilər tərəfindən talan edilir və yandırılırdı. Nəziravan və Təkiyə kəndləri yandırıldı, Persi, Əngirsək, Kürdəli, Hamamlı kəndləri və Çobankərə obası talan edildi. Beləliklə, Əştərək bölgəsinin 9 türk kəndi talan edildi, yandırıldı və əhalisi çöllərə düşdü”. Cümlələri bax bu cür izhar etmişəm. Qeyd etmişəm ki, Gəncə quberniyasının 8 qəzasının heç birində qırğınlar və dağıntılar Zəngəzurda olduğu qədər böyük miqyasda və uzun sürən olmayıb. 1905-ci il dekabrın 17-də erməni silahlı dəstələri 102 evdən ibarət Böyük Cicimli və 26 evdən ibarət Kiçik Cicimli kəndlərinə hücum etdilər. Kiçik Cicimli tamamilə darmadağın edildi, Böyük Cicimli kəndinin əhalisi qaçmağa müvəffəq olsa da, evləri qarət edildi. Mən ermənilərin bu hərəkətini “vəhşilik” adlandırmışam və acı olsa da, öz əsərimdə bunu qeyd etməyə məcbur olmuşam.

Natiq bu yerdə köks ötürüb azacıq nəfəsini dərdi, sonra çıxışına davam etdi:

-Zəngəzurun ermənilərlə azərbaycanlıların qarışıq yaşadıqları Dərabas kəndində daşnakların törətdikləri vəhşiliklərin şəxsən şahidi olmuşam. 1905-ci il dekabrın 26-da erməni silahlıları azərbaycanlı evlərinə hücum etdilər. Kəndin əhalisinin bir hissəsi dağlara qaçdı, qalanları isə kənddəki üç böyük evdə – Molla Əbülhəsən, Ələkbər bəy və Abbas Ələkbər oğlunun evlərində sığınacaq tapdılar. Ermənilər məhz bu evlərdə cinayətkarlığın ən dəhşətli formasını həyata keçirdilər. Onlar bu üç evə od vurub insanları içində diri-diri yandırdılar. Cinayət alovlar və dağıntılar içində həyata keçirildi və çoxlu insan məhv oldu. Biz o yanmış evlərin insan sümükləri ilə qarışmış külünü gördük və sarsıldıq, o qatilləri, dəhşətli cəhənnəmi törədənləri lənətlədik... Öldürülmüş və yandırılmış, meyitləri səpələnmiş türklərin sayı 272 nəfərə çatırdı.

Natiq dərindən ah çəkdi, tamaşaçıların heyrət və hiddət dolu reaksiyalarının müşayiəti ilə Andronik səmtə “Yaramaz cəllad” replikasını atıb çıxışına davam etdi:

-1905-ci il dekabrın 29-da Tatev erməniləri azərbaycanlıların yaşadıqları Kürdlər kəndinə hücuma keçsə də, çoxsaylı itki verərək, geri qayıtmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Sonradan isə kənd talan edilmiş, yandırılaraq xarabalığa çevrilmişdi. Mən bizimkilərin bu hərəkətinə heç bir əsas tapa bilmədiyimdən onların bu hücumunu barbarlıq və məhkum olunası əməl kimi xarakterizə etmişəm. Ardınca Zəngəzurdan Şuşaya keçmişəm. Ermənilər 1905–1906-cı illərdə Şuşa şəhərində iki dəfə qırğınlar tötətmişdilər. 1905-ci il avqustun 16-da baş verən birinci toqquşma nəticəsində ermənilər 100 nəfər, azərbaycanlılar isə bundan 2–3 dəfə çox itki vermişdilər. Şuşada ikinci dəfə 1906-cı il iyulun 12-dən 22-dək qırğınlar törədilmişdi. İkinci qırğınlar zamanı azərbaycanlıların itkiləri yenə də qat-qat çox olmuş, böyük əksəriyyəti onlara məxsus olmaqla, 200-dən artıq ev yandırılmışdı. Mən bu Divanın anonsundan  xəbər tutdum ki, bizim dövrandan qat-qat sonralar, bizimçün xəyali və utopik görünən 1992-ci ildə də mənim millətimin nümayəndələri Qarabağın Xocalı bölgəsində qətliam törədiblər. Böyük utanc hissləri keçirdim. Bu hadisə ilə bağlı növbəti günlərdə baş tutacaq Divan prosesini səbirsizcəsinə gözləyirəm. Çünki - bizim dövrdə - XX əsrin əvvəllərində – 1905-cil avqustun 23-də də ermənilərimiz Xocalıda qətliam törətmişdilər. Erməni silahlı dəstələrinin Xocalıya hücumu zamanı kənd əhalisinin bir qismi qaçaraq canını qurtarmış, bir qismini də bizim ermənilər öldürmüşdülər. Kəndi ələ keçirən ermənilər əvvəlcə evləri talamış, sonra isə od vurub yandırmışdılar ki, əhali bir də geri qayıda bilməsin. Erməni quldurları...

Müttəhimlər kürsüsündə əyləşmiş Andronik Ozanyan ona söydü, ermənilər sırasındakı vəkillərdən biri isə yerindən replika atdı:

-Quldurlar yox, mücahidlər.

Amma natiq Andronikə nisbətən mədəni tərzdə cavab qaytardıqdan sonra vəkili də təkzib etdi:

-Xeyir, məhz quldurlar. Çünki mənim andronikkimilərlə şəxsi tanışlığım var, onlara hələ Əsas dünyada yaşadığımız dönəmdə də quldurluq etmələri barədə iradlarımı bildirmiş, təqib olunmuşam.

Baş Hakim də söhbətə müdaxilə etdi:

-Bəli, hər kəsi öz adı ilə çağırmağın zamanı yetişib!

Tamaşaçılar bu aforizmsayağı sözləri alqışladılar, natiqsə sözünə davam etdi:

-Noyabrın 27-dən 30-dək Dəmirli, Çıraqlı, Hacıqərvənd və Pürxud kəndlərini erməni quldurları talamış və yandırmışlar. Tərtər dərəsində salamat qalan yeganə azərbaycanlı kəndi Umudlu idi. Dekabrın 23-də şiddətli şaxta olan bir gündə ermənilər Umudlu və İmarət Qərvənd kəndlərinin üzərinə hücuma keçdilər. Bir neçə saatlıq müqavimət türkləri qırğınlardan qurtarmadı. Ermənilər bu iki kəndə daxil olub barbarlıq törətdilər... Umudluda heç kimə aman vermədən qarşılarına çıxanı öldürdülər. Lakin bu qırğınlardan sonra daha dəhşətli hadisələr baş verdi. Şahidlərin söylədiklərinə görə, sağ qalıb qaçmağa  məcbur olanların bəziləri uzun yol gedə bilməyib, meşələrdə qalaraq dondular... 1905-ci ilin və 1906-cı ilin avqust aylarında erməni silahlı dəstələrinin hücumları nəticəsində Cəbrayıl–Qaryagin qəzasında 10 azərbaycanlı kəndi darmadağın edilmişdi. Çıxışımı yekunlaşdırıram. Bilirsiniz, möhtərəm hakimlər, möhtərəm tamaşaçılar, bir şeyi etiraf etmək istəyirəm. Mən erməni olduğum üçün fəxr etmişəm, amma hər dəfəsində bu rüsvayçılıq və şərəfsizlik tarixi xatırlanarkən utanc hissləri duymuşam.

Natiq şiddətli alqışlar altında tribunanı tərk etdi, müttəhimlər kürsüsündə əyləşmiş Andranik Ozanyana qıyğacı baxış atıb yerinə keçdi.

Baş Hakim cəsarətinə görə Hovannes Ter-Martirosyana minnətdarlıq bildirdi, onun sözünə qüvvət kimi başqa bir erməni müəllifinin -  Stepan Zavaryanın 1907-ci ildə Sankt-Peterburqda çap edilən “Qarabağın iqtisadi şəraiti və 1906–1907-ci illər aclığı” əsərindən bir iqtibas gətirdi, qeyd etdi ki, 1905–1906-cı illərdə Şuşa qəzasında 12, Cavanşir qəzasında 15, Cəbrayıl qəzasında 5, Zəngəzur qəzasında 43 müsəlman kəndi, ümumilikdə isə həmin bölgələrdə ermənilər tərəfindən 75 kənd dağıdılmış, minlərlə insan qətlə yetirilmişdir.

Yağış xeyli səngimişdi, tamam dayandı. Amma günəş buludlar arxasından görünməkdə nə idisə də tərəddüd edirdi. Sanki o, aşağıda söylənilən vəhşiliklərdən dəhşətə gəlib insanlara işıq və hərarət verməyə tərəddüd etməyə başlamışdı.

Hakimlərlə azacıq məşvərət etdikdən sonra Baş Hakim söylədi:

-Möhtərəm Divan heyəti, möhtərəm tamaşaçılar, biz bugünkü prosesin reqlamentində məcburən müəyyən dəyişikliklər etməli olduq. Divanın hərəkət traektoriyasını sapındırmamaq, effekti daha da artırmaq üçün şahid ifadələrini fasilədən sonraya keçirib indi sözü daha bir erməni tarixçisinə veririk. Əsərlərini “Leo” imzası ilə çap etdirən erməni tarixçisi, əslən Şuşadan olan Arakel Babaxanyana. Bu şəxs 1925-ci ildə Tiflisdə erməni dilində işıq üzü görən “Ançyaliç” (“Keçmişdən”) adlı əsərində öz həmmillətlilərinin cinayət əməllərini açaraq ortaya qoymuşdur. Alqış olsun bu cür fədakar insanlara!

Sürəkli alqış sədaları altında (Andranik Ozanyan yenə etiraz səsini ucaltdısa da ona əhəmiyyət verən olmadı) tribunaya ağsaçlı, lopabığlı, başına fəs qoyulmuş bir şəxs çıxdı. Hakimləri, tamaşaçıları salamlayıb öncə özünü təqdim etdi, sonra asta-asta kitabını çıxarıb oxumağa başladı:

- Əsrin əvvəlində “Daşnaksütun”çular Zəngəzur qəzasında və digər qəzaların kəndlərində...

Baş Hakim üzündə gülümsər ifadə onun sözünü kəsərək indi artıq 20 yox, 21-ci əsr olduğunu xatırlatdı, odur ki, “əsrin əvvəllərində” ifadəsinin işlədilməsinin bir səhv olduğunu anlatdı. Arakel Babaxanyan da üzrxahlıq edib çıxışına davam etdi:

-20-ci əsrin əvvəllərində bizim ermənilər elə dəhşətli zorakılıqlar törədiblər ki, bunun tarixdə misli-bərabəri olmayıb. Daşnaklar Qarabağda “Ermənistan” yaratmaqla, türklərə qarşı “sil-süpür” siyasəti həyata keçirirdilər. Mən kitabımdan bir çox dəhşətli faktlar oxuya bilərəm, buna lüzum olsa deyərsiniz, oxuyaram, amma indilikdə çox istərdim ki, Divanda mənim dostum Hovanes Apresyana söz verilsin. Bilirsinizmi, Leonard Ramsden Hartillin müəllifliyi ilə 1928-ci ildə ABŞ-ın İndianapolis şəhərində çap edilən “Men Are Like That” (“İnsanlar belə imiş”) kitabı dostumun xatirələri əsasında qələmə alınmışdır.

Yaşlı hakim dərhal onun sözünə qüvvət verdi, həmin kitabı ABŞ-da yaşayarkən oxuduğunu bildirdi.

Babaxanyan sözünə davam etdi:

-Bu kitabın ikinci adı “1918–1920-ci illər Azərbaycan hadisələri bir erməninin xatirələrində” adlanır. Azərbaycanlılarla ermənilərin qarışıq şəkildə yaşadıqları Xankəndidə 1892-ci ildə doğulan, ilk təhsilini Şuşada alan Hovanes Apresyan öz xatirələrində 1905–1906-cı illər və 1918–1920-ci illərdə erməni silahlı dəstələrinin Qarabağda, İrəvan quberniyasında və Qars vilayətində törətdikləri qırğınlar və insanlığa sığmayan vəhşiliklərdən bəhs edir.

Baş Hakim söylədi:

-Mən etiraz etmirəm. Güman edirəm ki, hakim yoldaşlarım da etiraz etməyəcəklər.

Onun sağında və solunda əyləşmiş yaşlı və cavan hakimlər “biz də etiraz etmirik, buyursun” söylədilər, tribunadan bir natiq gedib yerini başqasına verdi. Birincidən xeyli gənc olan bu natiq olduqca pafoslu tərzdə çıxışa başladı:

- Qarabağın sakinləri türklər və ermənilərdir. Əslində, bir türk yurdu olan bu diyarda ermənilər gəlmə idilər. Sayca çoxluq təşkil edən müsəlman türkləri arasında biz bir xristian azlığı halında yaşayırdıq. İrq-din, adət-ənənə ayrılıqlarının bu iki toplum arasında yaratdığı məsafə heç zaman aradan götürülməmişdi. Ermənilər rus ordusunda xidmət etdiklərini və yaxşı silahlandıqlarını, sakit təbiətli türklərin isə əsgər aparılmadıqlarını və bıçaqdan başqa silahlarının olmadığını qeyd etmək istərdim. Bu, çarizmin dini ayrı-seçkiliyinin bariz nümunəsi idi. 1905–1906-cı illər qırğınlarında bu faktor böyük rol oynadı. Ara bir qədər sakitləşən kimi, Şuşanı yenə gördüm. Şəhərin türk məhəlləsində daş-kəsək yığınlarından başqa bir şey qalmamışdı. Bütün evlər yandırılmış, sakinləri öldürülmüşdü. Eyni hal Xankəndidəki türk məhəlləsinin də başına gəlmişdi”.

Günəş buludların arasında inadla gizlənməkdəydi. Səmaya baxınca onun harada olması aydın sezilirdi, azacıq cəhd etsəydi o, qara buludun arxasından çıxacaqdı, amma əfsus ki, buna cəhd etmirdi. Günəşlə bağlı vəziyyət Baş Hakimin də gözündən yayınmadı. O, replika atdı ki, yerdə baş verən rəzilliklərə günəş də çıxmamaqla etiraz edir.

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.10.2023)