“Ozan dünyası” dərgisi Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı, tanınmış şair-publisist Əkbər Qoşalı ilə geniş müsahibə yayınlayıb. 

Əkbər Qoşalının “Ozan dünyası”nın baş redaktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlunun suallarına verdiyi cavablar dərginin builki ilk sayında yayınlanıb.

Həmin müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik:

 

- Əkbər müəllim, ömrünüzün 50-ci baharında xoş gördük!  Bu 50 ildə istək və arzularınızı nə qədər gerçəkləşdirə bilibsiniz?

 

- Öncə sizə, dərginizin yaradıcı heyətinə əsənliklər, uğurlar diləyirəm! Diqqət göstərdiyiniz üçün sağ olun! 50 yaşa “gəncliyin son yazı” deyirlər, biz “ikinci yaz” deyək. 50-ni  görmədən  ancaq  ciddi  uğur   qazandıqdan  sonra  bu həyata gözlərini   əbədi yumanlar olub, 50-nin ikiqatını yaşayıb, toplum üçün bir yaddaqalan iş görmədən, dərin iz qoymadan ömrü yelə verənlər də olub... Mənim öz yaşıma, çalışmalarıma qiymət verməyim nə   dərəcədə doğru olar, bilmirəm, ancaq onu bilirəm ki, bacardığım qədər xeyirdən yana   olmuşam, az-çox nə yazıb-yaratmışamsa,   Vətənim, ulusum, Türk dünyası və bütün   tərəqqipərvər insanlıq üçün etmişəm.   Şərdən-şəbədəndən yana olmamışam,   öyyıxan olmamışam. Əlbəttə, gücümün   yetdiyincə sənətin estetik dəyərlərini,   oxucuya, dinləyiciyə, tamaşaçıya ötürəcəyi zövqü-səfanı göz önündə, könül içində   tutaraq qələm çalmışam. Belə bir söz var, deyərlər, “Əllə işləyən fəhlə, əllə və ağılla işləyən usta, əl, ağıl və könüllə işləyən sənətkardır”. Özümə sənətkar deyəcək deyiləm, ancaq hesab edirəm, ən azı ibtidai statusda da qalmamışam. Necə deyərlər, kağıza qələmi sənətə, sənətkarlarımıza,   başqa sözlə, ustadlara, klassikaya sayğımı kəm etməyərək endirmişəm. Daha konkret olsaq, 50 yaşa varıncayadək, bir sıra İLKlərə imza atmaq, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyini yaratmaq, çoxsaylı kitabların   yazarı, həmyazarı, tərtibçisi, redaktoru, önsöz yazarı olmaq nəsibim olub. “Türk   dünyasında ədəbiyyat... Ədəbiyyatda Türk   dünyası...” mövzusunu Azərbaycan   Yazıçılarının Qurultayının, belə demək mümkünsə, daimi gündəliyinə gətimişəm.  Anar müəllim, bu məruzənin birincisi   haqqında model məruzə tərifini verib və artıq son iki Qurultayda məruzəm olub; bunlardan öncə isə “Ədəbiyyat qəzeti” üzrə məruzəçi olmuşam. Çoxsaylı səfərlərim,   çoxsaylı konfrans, simpozium, yarışma  təşkil etməyim olub, neçə-neçə  gənc istedadın ilk kövrək addımlarında əlindən-qolundan tutmağım, ürək-dirək verməyim, irəli çəkməyim olub. Nə yaxşı ki, olub, yoxsa, ömür məzmunsuz olardı, elə deyilmi? Və nə yaxşı ki, o əldən tutmaları, ilk dəfə çap etmələri, ilk yazılarını, qızılcıq çıxardırmış kimi qırmızı qələmlə redaktə etmələri... qədirbilən gənclərimiz özləri yada salır... yoxsa, şükür Tanrıya biz belə şeylərin “uçot”unu aparmırıq ha... 

 

- Sizi Azərbaycanda yetərincə yaxşı tanıyırlar. Yəni istər ədəbi mühitdə,   istərsə   də ictimai həyatda məşhursunuz. Məşhur olmağın yaxşı və pis tərəfi nədir. Ümumiyyətlə pis tərəfi varmı? 

 

- Siz belə yaraşdırırsız, var olun. Mən bu yerdə özümdən deyil, gənəl olaraq danışsam, yaxşıdır. Ünlü olmağın siz vurğuladığınız hər iki tərəfi vardır. Bəlkə də,   pis tərəfi deməyək, məsuliyyətli tərəfi var. Oxucu, dinləyici, nə bilim, qohum-qonşu və  b. sənə inanır, səndən umur, sənə yüksək   əyar yaraşdırırsa, o əyarı doğrultmaq zorundasan; yaxud o əyarı zədələməməlisən, səmimi, xəlqi duyğularının yanısıra, bacarıqlı, güvənli olmalısan. Bu da elə “halva-halva deyincə ağız şirin olmur” misalı ilə desək, elə-belə olmur, ömür qoymalısan, vaxt ayırmalısan, sözünə, özünə sıradan biri kimi davranmadan, çəki-düzən verməlisən...  Bir də, bilirsiz, məşhur olmağı istəməklə məşhur olunmaz, məncə. İnsan öz işiylə məşğul olur, əgər vicdanlı,   üfüq genişliyi və məzmun dərinliyi ilə çalışır, yazır-pozursa, bir də baxır sürəc özü onu ünlü qılıb...

 

- Dostoyevski  deyirdi:  “Əsl böyük insanlar bu dünyada  böyük kədəri duymalıdırlar”. Sizcə zəmanəmizin böyük kədəri nədir?

 

- Bizim nəsil - ədəbiyyat planında götürsək, 90-cılar nəsli kədərin, ağrı-acının dibini görüb. Böyük  kədəri görmüşük biz. Təsəvvür edin: dövlət müstəqilliyini qazanmaq üçün necə və neçə can qurban gedib, əliyalın oğullarımız “And” yazaraq, and içərək “millət yolu, haqq yolu”ndan geri dönməyib və şəhid olub! Sonra müstəqilliyin bərpasını   həzm   edə   bilməyən   keçmiş   imperiyanın   inersiya   ilə davam edən qurum-quruluşları, zəhərli beyinlər erməniləri maşa kimi qullanıb,   müstəqilliyimizi, el diliylə desək,   burnumuzdan töküblər. Xocalı Soyqırımı baş verib, işğallar olub, ən azı 9 şəhər, 300-dən   artıq kəndimiz görünməmiş vandallığa   məruz qalıb... Bax, bunlar yalnız bir millətin, bir ölkənin başına gələnlər deyil; bunlar hələ də mövcud olan   faşizmi, ədalətsiz dünya düzənini,   haqsızla haqlının eyni tutulması kimi   bəşəri neqativləri göstərir. Yaxşı,   havadarları   dəstək   dururdu-dururdu, bəs bu,  ömrü   boyu  bizdən   yaxşılıqdan  başqa   pislik  görməyən “mədəni”, “ən qədim millət” niyə adamlıqdan çıxırdı, niyə hamilə qadının   qarnına diri pişik balaları doldururdu,   atanın yanında qızına, qardaşın yanında bacısına, ərin yanında arvadına təcavüz edirdi?! Və bu qədər urvatsızlıqlardan   sonra  – gec də olsa, başlarına haqq   etdikləri Dəmir Yumruq enəndən sonra da, erməniləri süddən çıxmış ağ qaşıq kimi göstərmə cəhdlərinə nə deyəsən?.. Bu mövzu yaralı yerimizdir, yenə özümü ələ almağa çalışıram, ancaq keşkə nə belə kədər olaydı, nə o kədərin yazdırdıqları...

 

- M.Ə.Sabir deyirdi ki, “Sabir çörəksiz qalar, Nizamisiz yaşaya bilməz!” Cek London isə  yazırdı: “Böyük şair həmişə özündən daha böyük başqa bir şairə hörmət etməlidir”. Bəs sizin üçün böyük şair kimdir? Əkbər Qoşalı hansı şairsiz yaşaya bilməz?

 

-Böyük şair böyükürəkli, üfüqügeniş, yazdıqlarının anlamı dərin olan   şairdir   yəqin. Deyərlər, şair, yazıçı öz dövrünün səlnaməçisidir həm də. Əlavə edək, əsil şair, yazıçı, ümumən, yaradıcı insan gələcəyə şəkil verəndir. Bir də keçmiş var axı... Keçmişi yalnız tarixçilərə buraxmaq olmaz, elə deyilmi? Sənətin, o cümlədən, söz sənətinin gücü, qüdrəti bütün zamanlara sirayət edə bilməsindədir zatən. Qaldı,   o   salam-sayğı məsələsinə, yuxarıda da   vurğuladığımız kimi, özündən öncəki ədəbi   yola, mədəni irsə vaqif olmadan havadan   yazmaq nəyə yarar? Köksüz ağac kimi   olmamalıdır şairin sözü... Əlbəttə, təzə söz deməli, əlbəttə, yenilik gətirməlidir o;   ancaq o yenilik, o təzə söz doğma   mədəniyyət iqlimində mayalanmasa,  tutmaz, göyərməz...  Mənim böyük adaşım   Aşıq Əkbər (Cəfərov) demiş: “Sancıldım  yurdum   göyərdim,  bitdim”...  “Ana ürəyi,  dağ çiçəyi” siqlətiylə, “Xarıbülbül Şuşadan başqa yerdə bitmir” yaraşdırması kimi bir qutsalca duyğu-düşüncə ilə yanaşınca, aşığın dediyi, o “sancılan” üzüm tingi, nar çubuğu və hətta ox da olsa, ancaq öz ana torpağımızda, ata iqlimimizdə bitə bilər...     

 

- Şair və siyasət – buna necə baxırsınız? 

 

-Bizim 90-cılar ədəbi nəslinə mənsub yazarların önəmli bir hissəsi ədəbi yazılardan daha çox siyasi yazılarla çıxış etmə durumunda olub. Bu, bizim nəslin   qədəriydi... Şairin  siyasətdə olmasından heç kimə ziyan yoxdur, siyasətçi isə heç zaman şair ola bilməz. 

 

- Vaxtilə M.S.Ordubadi yazırdı: “Öz dilində şeiri olmayan xalqın nəyi ola bilər. Bir xalqın   dil mədəniyyətini yaradan onun ədəbiyyatıdır”. Hazırda bizdə şeir, ümumiyyətlə ədəbiyyat hansı səviyyədədir?

 

-Haqlısız, dillə bağlı qayğıların çözümünü   xalq daha çox şair-yazıçıdan umur, rəsmi müraciətlər üçün də məhz söz adamlarının irəli durmasını uyğun görürür. Dərd ondadır, bizim bəzi yeni nəsil əli qələmlilər sözlə   hoqqa çıxarmaqla yeni söz demə kimi məzmunsuz girişimdə bulunur. Bəzi   “məhsuldar” şair, yazıçı, jurnalistlər var, deyirsən, dili ilk növbədə elə bunların özündən qorumaq lazımdır. Bir də doğma dildə səlis danışmaq, yazmaq işin “şəriət qat”ıdır, gərək o sözlərlə yaxşı anlamlar çatdırmağı, necə deyərlər,  yaxşı  söz  deməyi bacarasan; dilə  söz  qazandırasan, sözə yeni anlamlar yükləyə biləsən,   unudulmuş sözlərimizi dövriyyəyə qaytarmağı bacarasan, xeyirli yeniliklər yaradasan...    

 

- Jan Kaktonun “Biz şairlər həmişə doğru danışan yalançılarıq” fikrinə münasibətiniz?

 

-Gəlin biz o sözün doğru hissəsini götürək, yalançılıq hissəsinisə xeyrə yozaq. 

 

- Yaxşı şair olmağın sirrini hərə bir şeydə görür.  Məsələn, Nikolay Fomiçevə görə, “yaxşı şair olmaq üçün gözəlliyin təbiətini anlamaq lazımdır”. Bəs siz necə düşünürsünüz, yaxşı şair olmaq üçün nə  etmək lazımdır?

 

-Bu əla sözdür: gözəliyin təbiətini anlamaq!   “Gözəlliyin təbiəti” üzərinə cild-cild kitablar   yazmaq olar, bir müsahibə boyu bu barədə   nə qədər danışa bilərik, bilmirəm. Gözəlliyin   təbiətini anlamaq, elə kainatın ruhunu anlamağa xidmət edir. Yaxşı şair təbiri,   tərifi   də,   gözəllikdən   gözəl   yazmağın   yanısıra   idraklı yazmaqdır. Əlbəttə, şair şeir yazarkən sosiloji araşdırmaçı deyil, kulturoloji tədqiqatla məşğul olmur yaxud təbiətşünaslıq etmir; o,məhz gözəlliyin təbiətini poetik dillə ifadə edə bildiyi üçün yaxşı şairdir. Fikir verirsiz, əsl şair, filosof şair deyilmir bu yerdə, yaxşı şair deyilir. Yaxşı şair elə gözəlliyi Tanrının yaxşılığı, lütfü olaraq görən   şairdir...   Bizim   türk   təfəkkürümüz   Tanrı   sözü   ilə   yanaşı məhz yaxşılığı təsəvvür edir, yamanlığı deyil... Yamanlıq Tanrıdan aşağı kateqoriyaların hadisəsidir...

 

- Məhmət Əmin Yurdaqul yazır: 

“Burax məni haykırayım, susarsam sən matəm et; 

Unutma ki, şairləri haykırmayan bir millət 

Sevənləri torpaq olmuş öksüz cocuq kimidir”.

Necə düşünürsünüz, bu gün şairlərimiz haykıra bilirlərmi?

 

- Çətin sualdır... O hayqırışı Türk dünyasıncamı götürməliyik, “bugün” qavramını sırf bu günümüzün özü boydamı, yoxsa, ən azı müstəqilliyimizin  yaşınca – bir   qərinəmi   götürməliyik?.. Azərbaycan şairinin hayqırışı hazırda  daha  çox Təbriz, Güney kodlu, mövzulu və bütövlük mahiyyətlidir. Özəlliklə, Azərbaycanın Güneyindəki fədakar şairlərimizin hayqırışına dərin sayğılar olsun, eşq   olsun!   Biz   müstəqil   respublikada   yaşayırıq,   bizim   yazıb-yaratmağımıza nə var? Bizdə hayqırış daha çox 30-cu və 70-80-ci illərdə olub,   90-cı   illərdə  öz   məntiqi  yekununu   bulub.   Özəlliklə Xəlil Rza Ulutürkün adını örnək olaraq çəkə bilərik. Susmayan ustadlarımızın ruhu şad, yaşayan şairilərimizin qələmi iti olsun! 

 

- Dostoyevski deyirdi: “Yazıçının ən böyük bacarığı pozmağı bacarmaqdır. Kim onu bacarırsa, kim özününkünü  pozmaq iqtidarındadırsa, o, uzağa gedə biləcək”. Sizə  elə   gəlmirmi   ki,   bu   gün   yazıçılarımız   ancaq   yazmaqla məşğuldurlar. Yəni heç kim yazdığını pozmaq istəmir. Ona görə də az oxunur, az sevilirlər.

 

-Bizdə   toplumun , belə   demək   olarsa,   ədəbiyyatla   nəfəs alma dönəmləri  olub,   elə   bilirəm, o   dalğa   yenə  qayıtmaqdadır.   Ona görə də oxunma, sevilmə məsələlərinin qiymətləndirilməsi xeyli şərtidir.   Bilgisayarla   işlədiyimiz   çağımızda   pozmaq, yerdəyişdirmək, calamaq indi texniki məzmundur, İKT-nin indiki inkişaf   aşamasında   işin   bu   tərəfi   çox   qolaydır.   Dostoyevskinin sözü, yəqin, texniki məzmundan yuxarıdadır, ancaq bu da var ki, onun   qaçaraq   həyatı,   borclarını   ödəmək üçün   dərgilərə   vaxtlı-vaxtında əsər çatdırıb, qonorar almalı olması və s. onun özünün pozmaqla   barədə   çox   az uğraşdığını   deməyə   güclü   ehtimal yaradır. Olsun ki, həyatına bir az nizam gəldikdən sonra, yaxud ömrünün son illərində öz yazdıqlarını səf-nəzər edincə bu fikrə gəlib. 

Dostoyevski Dostoyevskidir, adı dünyanın ən çox oxuduğu yazıçıların   ön   sıralarında   gəlir   və   bəlkə   də,   oxucu   onun   kimi düşünmür,   “nə   yaxşı   ki   Dostoyevskinin   pozmağa   vaxtı,   macalı olmayıb” deyə düşünür... 

Eldə bir söz var: “Yanlış da bir çeşnidir. Bu öz yerində. Mənim bir iş yoldaşım vardı, irihəcmli əsərlərdən söz düşərkən deyirdi, (indi adını çəkməyim) filan Xalq yazıçısı qəhrəmanını ata mindirmək üçün 40 səhifə yazıb... Bax bu yerdə yazıçının özünün qıymamazlıq   edib,   pozmadığı   yerləri   redaktorunun   pozmaq yetkisi, nüfuzu olmalıdır. Həcm məsələsi daha çox qonorarla bağlı məsələ kimi gəlir mənə. Bir də nəsihətnamələrdə detallara varma ola bilər. Bizim çağımızda uzun-uzadı yazmağa nə hacət?.. Uzun yazmamısansa, uzun-uzadı pozmağa da ehtiyac olmayacaq, elə deyilmi?   Uzunçuluq   bir   təfəkkür   “hadisə”si   olaraq   pozmaqla düzələsidirmi, bilmirəm, çünki o kökündən ədəbi-bədii pozuculuq aktıdır... Uzunçuluq barəsində düşünərkən ağlıma həmişə Türküstanlı böyük filosof, bilgin Farabinin “Uzun danışanı qısa dinləmək lazımdır” fikri gəlir... Bundan artıq yoruma gərək yox…

 

- Söz nədir, poeziya nədir, şair şəxsiyyəti nədir?  Niyə hər şair həm də şəxsiyyət ola bilmir?

 

- Dünya şairlərinin Baş komandanı NİZAMİ necə deyirdi? –

“Dünya   yaranan   gündən   qələmin   ilkin   sözü   - 

Varlıq səhifəsində sözün özüdür, özü. 

Açılanda   varlığın   sirli   pərdəsi   əzəl,

Söz   oldu   bu,   cahanda   cilvələnən   ilk   gözəl.

Ürək   sözə   dil   açdı,   dedi   ki:   "Ver   mənə   can", 

Yoxsa,   yolmu   tapardı   bu   cansız   bədənə   can?! 

Yer   üzünə   incini   sözlə   saçıbdır   qələm,

Kainatın   gözünü   sözlə   açıbdır   qələm.

Dünyaya   sözdü   şərəf,   gör   ki,   nədir   qiyməti,

Danışmaqla,   yazmaqla   itməz   qədir-qiyməti.

Söz   eşqin   lüğətində   öz   canımızdır   bizim,

Biz - sözük, görkəmimiz - eyvanımızdır bizim”.

 

NİZAMİnin mövzusuna müraciət edib, ondan geri qalmayan söz söyləmiş başqa bir dühamız FÜZULİ nə deyirdi? – 

“Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, 

Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz”. 

Füzulinin bu beyitlə başlayan ünlü “Söz” qəzəli, elə sözün poetik tərifi, açması, izahı deyilmi?.. 

Füzuli həm də sözün canı olduğunu deyirdi. Görün necə gözəli ifadə edir, 

“Can sözdür, əgər bilirsə insan, Sözdür ki, deyirlər özgədir can”.

Sözü   yaradıb, yaşatmağı böyük örnəklərini dühalarımız bacarıb... 

Şah babamız Xətaisə belə deyirdi:

“Sözünü bir söyləyənin

Sözünü edər sağ bir söz.

Pir nəfəsin dinləyəninY

üzünü edər ağ bir söz.

 

Söz vardır kəsdirər başı,

Söz vardır kəsər savaşı.

Söz vardır ağulu aşı

Bal ilən edər yağ bir söz”.

 

Şeirə gəldikdə isə... ədəbiyyat şeirlə başlayıb. Ədəbiyyatı biz söz sənəti olaraq   öyrənmişik,   bilmişik.  Yəhya   Kamal   Bəyatlı   şeir haqqında   “Bildiyimiz   musiqidən   fərqli   bir   musiqi”   cümləsini qurmuşdu; Cahit Sıtqı Tarançı isə şeiri “sözlərlə gözəl şəkillər yaratmaq sənəti” olaraq, yenə qardaş ölkənin ünlü klassiklərindən Nəcib Fazıl Qısakürək şeiri “Mütləq həqiqəti axtarış işidir” deyə tərif   etmişdi.   Bizim   şeir   dediyimizə   yunanlar   poeziya   deyib. Yunanlar bu qavramla nəyi ifadə edirdi? – “Dilin anlam, səs, ritm elementlərini bəlli nizam içində istifadə” poeziya adlandırılırdı. 

Uzun sözün qısası, poeziya hər hansı bir hadisəni, yaxud fikri adilikdən sıyrılmış bir şəkildə ifadə etmə sənətidir. İndi özünüz təsəvvür edin, klassiklərin, bilginlərin sözə, şeirə belə yüksək qiymət, dəyər, tərif verdikləri halda, şairin şəxsiyyəti necə olmalıdır? Şair iki cüt, bir tək sözü bəlli qayda-qanunla yazan adam ola   bilməz, təbii.   Şair   ayrı   bir   adam   növü   deyil,   irq   deyil,   əksinə ayırmayan, bölməyən, birləşdirən hadisədir. Şairə hadisə deməyim   söz   tapmamaqdan   deyil,   illa   belə   yaraşdığını düşündüyümdəndir.   XX   yüzildə   bizdə   ümumxalq   məhəbbəti qazanmış bəlli şair obrazları olub: Cavid Əfəndi, Səməd Vurğun və b. XX yüzilin sonu, XXI yüzilin başlarında çağdaşımız Zəlimxan Yaqub (əlbəttə, yalnız o deyil, bir neçə başqa şairimiz də) öz şair obrazı ilə meydanlarda və könüllərdə oldu. Bu adları birləşdirən ən ümumi cəhətlər,  amillər nələrdir? - Əlləri,  könülləri və  qapıları açıq olmaq! Şair xeyirxah deyilsə, o, öz şair şəxsiyyətini yalnız istedadla doğrulda bilməz... 

 

- Latın Amerikası yazıçısı Varqas Lyosa yazır ki, ədəbiyyat gerçək  həyatdan daxilən narazı  olmağın   məhsuludur.   Bu  fikrə sizin münasibətiniz necədir?

 

- Sözün,   poeziyanın,   şairin   haqqında   bir   öncəki   sualda danışdıqlarımız, elə ümumən ədəbiyyat haqqında və bu sualınızın cavabı   olaraq   da   keçərli   sözlər   misalındadır.   Əgər   hər   şey qaydasında,   nizamındadırsa,   daha   onda   niyə   yazasan   ki?  Yazsan   da,   tərənnüm   olacaq.   Tərənnüm   də,   gözəlləmə   də ədəbiyyat   aktıdır,  ancaq   özləm,   özündə,   toplumda,   dünyada çatışmazlıqlar,   əlçatmazlıqlar,   ünyetməzliklər,   gözgörməzliklər olmasa, şairin təbi coşarmı, yazıçının əli qələm axtararmı heç?.. Dinc dövrlər üçün digər yaradıcılıq sahələri daha təsirli olar bilər, özəlliklə, təsvirçilər. Və ən təlatümlü dönəmsə insanın öz içindəki təlatümdür...    

 

- Puşkin öz əsərləri barədə belə demişdir: “Yazdıqlarımın bəzisi bir töhmət kimi vicdanımı sıxır”. Sizin necə, nə vaxtsa yazdığınız belə əsər varmı? Ümumiyyətlə, elə əsəriniz varmı ki, ondan imtina etmək istərdiniz?

 

- Vicdanıma ləkə sürəcək yazım yoxdur, şükür Tanrıya. Vurğun demiş: “Vicdan dedikləri bir həqiqətdir, Beşiyi, məzarı əbədiyyətdir”... Bilirsiz,   bizim   ədəbi   yaradıcılığa   başladığımız   90-cı   illər imperiyanın dağılması, totalitar rejimin süqutu illərinə dəng gəldi. Sovetlər   dağıldı   və   Tanrı   bizi   ürəyimiz   istəməyəni   yazmaq əzabından,   yaxud   soyuq   Sibirdə   zindan   küncündən   qurtarmış oldu... İnşallah, sağ əlimiz Güneyli şairlərimizin başına...  

 

- Geniş auditoriya qarşısında ilk dəfə şeir oxuduğunuz vaxtı necə xatırlayırsınız?

 

-Geniş auditoriya qarşısında şeir oxuduğum ilk günü bu dəm yadıma sala bilmirəm, doğrusu... Ölkə içində və qardaş ölkələrdə fərqli   auditoriyalar   qarşısında   dəfələrlə   şeirlər   oxumuşam.   Ən həyəcanlı günlərimdən biri Ərbildə - II Türkman Qurultayında çıxış edərkən   olub.   Bu  yanılmıramsa,   2000-ci   ildə   olub.   Bilirsiz, kilometrlərlə uzaqda, başqa ölkədə sənin dilində danışan, eynən sənin kimi bir topluluqla rastlaşırsan   və üstəlik, dünyanın dörd tərəfinə səpələnmiş İraqlı  soydaşlarının  Qurultayında sənə   söz verirlər,   “Azərbaycandan gəlmiş”  - deyə   təqdim   edirlər... Həyəcanlanmamaq əldə deyil. Doğrudur, o tədbir ədəbi tədbir, o çıxış   da   şeir-sənətlə   bağlı   deyildi,   ancaq   həyəcan   nitqimə, duyğularıma,   sözlərimə   elə   yüklənmişdi,   ictimai-siyasi   məzmun orda tam bir poetik ricət qazanmışdı... Yeri   gəlmişkən,   bizlər   əlimizi   İraqlı   qardaş-bacılarımıza   daha qüvvətli şəkildə uzatmalı, onları əsla unutmamalıyıq.   

 

- Dəfələrlə şahidi olmuşdum ki, Xalq şairi Zəlimxan Yaqubdan yaradıcılıq   planları   haqqında   soruşanda   deyirdi   ki,   mən   planla işləmirəm. İlahidən nə gəlir, onu da yazıram, qarşıma məqsəd qoymuram ki, sabah bu mövzuda, o biri gün başqa mövzuda əsər yazacam. Ancaq elə şair və yazıçılar da olur ki, hətta bir neçə il öncə üçün yaradıcılıq planları barədə proqnoz verir. Yaradıcılıq və plan – bu iki məfhuma bir yerdə necə baxırsınız? Ümumiyyətlə, bu cür planla yazanlara, hətta bir neçə il sonra üçün də plan-proqnoz verən yaradıcı adamlara münasibətiniz necədir?

 

- Rəhmətlik   Zəlimxan   müəllimin   sözünün   qüvvəti   akademik Nizami Cəfərov da deyir, “Mən epos təfəkkürlü insanam, planla iş görmürəm,   qarşıma   nə   iş   çıxır   onunla   məşğul   oluram”.   “Epos təfəkkürü”   sözündən   çox   xoşum   gəlir   və   yeri   gəldikcə çıxışlarımda, yazılarımda işlədirəm. Mən Xalq şairimizin də, Millət vəkili, akademikimizin də fikrinə şərikəm. Bizim həyat tərzimiz genetik kodlarımızdan xali deyil. Olsun ki, burada yaddaş qatlarımızdakı   fəthlər   suxuru,   uzaq   səfərlər   özləmi,   yurda  “ruh bədənə qayıdan kimi” qayıtmaq sevdası da təsirsiz ötüşməyib. Bizim plansızlığımız başı soyuqluq deyil, öz yoluna, öz könlünə, öz vicdanına   güvəndir   və   ən   əsası   kainatın   ruhuna,   Tanrının nəzərinə inamın təntənəsidir!   

 

- Dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatov yazırdı: “Bəzən bir adamın şəxsi  taleyi, ondan çıxarılan nəticənin qiyməti o qədər yüksək, əhatə dairəsi o qədər geniş olur ki, bir adamın başına gələnləri o dövrdə yaşayan bütün adamlara, hətta ondan çox-çox sonralar dünyaya gələnlərə də şamil eləyə bilirsən”. Bu mənada Əkbər Qoşalının taleyi  necədir?

 

-Ustad   necə   də   doğru   deyib!   Bax bu, yaddaş   suxurlaşması, düşüncənin landşaftı, fikrin relyefi haqqında eşitdiklərimizin böyük qırğız yazıçısının   sözləri   ilə də  təsbit   olunmasıdır.   Şair,  yazıçı yalnız özünü   ifadə etmir,   yaddaşındakıları da  təcalla  etdirir   və Çingiz ağanın verdiyi qiymətə uyğun qələm adamları da artıq özü bir istinadgaha çevrilir. 

Qaldı ki, mən öz taleyim haqqında nə deyə bilərəm? Bir şeyin ki adı tale ola, o bizim öz əlimizdədirmi? Üstəlik, epos təfəkküründən danışdıq   bayaq.   Bu   suallara   cavab   axtarışları   bir   qədər ədəbiyyatdan kənara - dinə, təriqətə gedib çıxır. Məsələn, bir İslam bilgini, bir ruhani tale ilə bağlı sualın cavabını “Ayətul kürsü” ilə gözəl bir şəkildə yorumlaya bilər, hər şeyin Yaradanın hökmündə olduğunu açıqlaya bilər: “Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir”... Və yalnız o, “zülmətdən çıxardıb işığa tərəf yönəldər”...    

 

- Nyuton deyirdi:  “Mənim   başqalarından uzaq  görməyimin səbəbi nəhənglərin çiynində dayanmağım olmuşdur”. Bəs Sizin bu   qədər   şöhrət   tapmağınızın,   bütün   Türk   dünyasında sevilməyinizin səbəbi nədədir? 

 

-Belə   dəyərləndirmə   sizin   könlünüzün   gözəlliyidir,   siz   elə görürsüz, sağ olun! Türk dünyasında tanınır olmaq şərəflidir, əlbəttə, şərəli olduğu qədər də   məsuliyyətlidir.   Əgər   bir   balaca   tanınmışlıq,   şöhrət varsa, o, plan-proqramla olmayıb, bayaq danışdığımız kimi, epos təfəkkürü   ilə   çalışmağımızın   sonucunda   belə   alınıb.   Tanrı utandırmasın!  

 

- Şöhrətli adamların şöhrətinə müvafiq gələn daha çox nədir: dərd, yoxsa sevinc? 

 

- Şöhrətdə   nə   dərd,   nə   sevinc   axtarmayaq, məncə.   Şöhrət   universal kateqoriyadır.   Bilirsiz,   elə   elmi   kəşflər   olur,   onun   nəticəsi bəşəriyyətə  fəlakət gətirir,   hansı   ki o  kəşfi   edən  alimin niyyəti fəlakət olmayıb əsla.   Tanrı   o cür  fəlakətli elmi kəşfi niyyətli   birinə verməzdi,   yəqin.   Yəni   həmin   elmi   kəşfdən   sui-istifadə   edilib. Örnəyi,   bir   elmi   yenilik   atom   elektrik   stansiyası   yerinə atom bombasına dönüşdürülüb... Şöhrət də belə həssas kateqoriyadır, o şöhrəti sənə şöhrət qazandıran nəsnələrə, yaradıcılığa, sənətə yatırım   etsən,   əladır;   amma   “bir   addım   o   yana”sından Tanrı qorusun!

 

- Başdan-başa   fikir,   düşüncə   olan   dünyadan   baş   açmaq asandırmı?

 

-  Bir şərqidə necə deyilir? - “Dünya köhnə  dünyadır, Sevgiləri təzədir”...   Dünyadan   baş   açmaq   sürəci   min   illərdir   sürür,   hələ neçə açılmamış səhifə, əl yetməmiş qat durur... Kainatın sirrinə tam vaqif olmaq insanoğluna qismət olacaqmı, bilmirəm. Ancaq insanoğlunun yaradılışdan fitrəti belədir: aramaq, axtarmaq... Aşıq Veysəl demiş “Uzun, incə bir yoldayıq, Yürüyürük gündüz-gecə”... 

 

- Xalq şairi Zəlimxan Yaqub şeirlərinin birində yazır ki:

Kim gədədi gədəsindən danışar,

Kim dədədi dədəsindən danışar.

Dünənindən, sabahından xəbərsiz,

Öz vaxtından, vədəsindən danışar.

Siz necə düşünürsünüz, dünyada gədələr çoxdur, yoxsa dədələr?

 

- Bu misralar dilimin əzbəridir. Ustadın   bu   dördlüyünü   aforizm   kimi tez-tez işlədirəm.   O   qədər   çox   ehtiyac   olur   ki   bu   sözün energetikasına... Keşkə də, dədələr çox olsaydı... 

 

- Etiraf sizin üçün nə deməkdir? İndiyədək etiraf etdiyiniz anlar olubmu? Bu 50 illik ömrünüzdə nəyi etiraf edərdiniz? İnsan daha çox hansı halda və nəyi mütləq etiraf etməlidir?

 

-   Etirafı   ayıb   saymıram,   uduzmazlıq   saymıram,   tam   tərsinə nəciblik əlaməti kimi dəyərləndirirəm. Əlbəttə, özümün də etiraflarım olub; mənə etiraf edənlər də olub. Həssas mövzuların öz zamanı, zamanların da öz mövzuları, etirafları var; bir də “Hər sözün öz adamı,   hər   adamın  öz   sözü   var”   olduğuna   inansaq,   etirafı   da etiraf   qanana   etməlisən.   Bir   adam   ki   o   etirafı   əlinə-üzünə bulaşdıracaq, o heç etirafa layiq deyil...

 

- Siz   çox   dinamik   bir   adamsınız.   Demək   olar   ki,   hər   gün müxtəlif   görüşlərdə,   yubiley     və   digər   tədbirlərdə   iştirak   edir, müxtəlif mətbuat orqanlarında, az qala, hər gün aktual mövzularda məqalələrinizi   oxuyuruq.   Bütün   bunlardan   sonra   mütaliəyə   və yaradıcılığa necə vaxt çatdırırsınız? Ümumiyyətlə, vaxt sizin üçün nə deməkdir? 

 

-Vaxtın   tərifindəki   iqtisadi   amili   daha   çox   ifadə   edən   “Vaxt qızıldır” deyimini xatırlatmaq istərdim. Əlbəttə, vaxt qızıldır, amma bizim yanaşmamızda iqtisadi xarakter, maddi-məzmun  nəzərdə tutulmur; “keşkələr”imiz nəzərdə tutulur – bunu vaxtında oxuya bilsəydim,   onu   ürəyim   istəyəndə   görə   bilsəydim,   ora   istədiyim vaxt gedə bilsəydim, bu mövzunu işləyə, kitabını yaza bilsəydim və s... Bəlkə,   qıraqdan   elə   görünür   ki,   mən   vaxtı   çox   yaxşı bölüşdürürəm, hər şeyə vaxt tapıram, nə bilim... QABİL deyirdi, “Gedən yerim olaydı...” Mən də deyirəm ki, Tanrı günaha yazmasın,“Gedən vaxtım olaydı”...  

 

- N.F.Qısakürək belə bir fikir söyləmişdir: “Cəmiyyət öz daxili dünyasında yatır, amma yuxusunu şairlər görür, yozur”. Bu gün bizim cəmiyyətin yuxusunu hansı səmtə yozmaq olar?

 

-Toplumumuzun yuxusunu xeyrə yozuram. Ustad necə deyirdi? -

Yeni düzən, yeni mizan qurandı,

İlk andımız, son andımız Turandı,

Soraq verən Peyğəmbərdi, “Quran”dı,

Nə yozulsa, xeyrə yozum olacaq,

Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!

 

Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,

Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,

Dinlənəcək Oğuzxanlar, Bilgələr,

Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,

Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!

Ustadın ruhu şad olsun, onun bu iki bəndi də sualınıza cavab olsun! 

 

- P.Neruda  yazır: “İlhama bu qədər bel bağlamaq olmazmış. Məni zorla görünən cığırlarla ancaq şüur irəli aparmalıdır”. Siz necə   düşünürsünüz, yaradıcı adam  üçün   təkcə ilham yetərlidirmi?

 

-Tam   bu   sualın   cavabı   olmasa   da,   söz,   poeziya,   şair   taleyi haqqında danışarkən, elə bilirəm, bu sualı da bir xeyli əhatə etmiş olduq.   Pablo   Nerudanın   öz   sözləri   ilə   desək,   “Əbədi   küləklər məmləkəti”nin   şairi   doğru   deyir:   şüursuz   ilham,   ilhamsız   şüur bütövlüyü təcalla etdirə bilməz. Bunun biri olmadan o biri yetim qalar.   Zatən   şüursuz   birini   ilhamın   necə   qanadlandırdığını təsəvvür etmək çətindir... Biz övliya deyilik, peyğəmbər deyilik ki vəhylə   hərəkət   edək.   Əsl   şairlər   haqqında   adətən   vergili   sözü işləndiyini bilirik; ancaq vergili şair kimi tanıdığımız hansı şairimiz anlaqsız   olub   ki?..   Şairin   təzadları,   dilemmaları,   suallarının cavablarını üstələdiyi anlar olur – ayrı-ayrı şeirlərdə bunu görürük; ancaq o məqamlardan qurtulan, cavab bulan da elə yenə şairin özü olur...   

 

- Çingiz Aytmatovun belə bir fikri var: “Bu cavanlara yazığım gəlir. Onlar öz insanlıq sirlərinə necə yetə biləcəklər ki, onların heç   birinin   heç   olmasa   xəyalən   Tanrı   olmaq   dərəcəsinə yüksəlmək üçün heç bir imkanları yoxdur”. Siz necə düşünürsünüz?

 

-Çingiz   Aytmatovun   ruhu   şad   olsun,   onun   yaşı,   təcrübəsi   və dünyagörüşü “Tanrı olmaq dərəcəsinə yüksəlmək” kimi bir cümlə qurmağa əsas verirmiş. Elə bilirəm, “Bizə şah damarımızdan daha yaxın olan” Tanrını unutmamaq uğurlu əsər yaratmaq üçün inamlı və imanlı bir əsasdır. Siz xəyalən belə təsəvvür edin, Çingiz ağanın bu iddialı cümləsini   NİZAMİ,   NƏVAİ,   FÜZULİ   cavablandırası   olsa,   necə cavab   verərdi   –   daha   doğrusu,   sualın   qoyuluşundan   razı qalardımı? Ancaq bizim keçmişdə öyrəndiklərimizdən çıxış etsək, NƏSİMİ belə bir sualı əməlli-başlı cavablandırardı. Di gəl gör, son illər   NƏSİMİ   ilə   bağlı   yeni  araşdırmalar,   onun  əsərlərinin   yeni yorumları NƏSİMİni də, belə möhtəməl suallara cavabda NİZAMİ-FÜZULİ xəttinə aparıb çıxarır... 

Hər birinin ruhuna alqış!

 

- Ömrün 50 ilini tamamlamaq həm   də bir növ cəmiyyət qarşısında, doğmaların və əzizlərin qarşısında   hesabat məqamıdır. Əkbər Qoşalı   arxada qoyduğu bu 50 il barədə hesabat kimi qısaca olaraq nələri çatdırmaq istəyərdi?

 

-  Qəliz sualdır (gülür). Təkrarçılıq   eləmək  istəmirəm –söhbətmizin gedişində bu barədə bir az danışdım. Daha nələri demək olar? Vətənim, dövlətim, ulusum qarşısında alnıaçığam, şükür  Tanrıma!  Hər   hansı  bir əməli çalışma sahəsinin mənsubu üçün bu ən yaxşı ömür-gün açıqlaması sayılar, yəqin. 

Qələm  adamı  üçün   “nə   yaratmısan?”  sualı  da  var,  təbii. Yazdıqlarımı hansısa özəlliyə görə fərqləndirmək istəməzdim – onların hamısı mənimçün əzizdir; ancaq illa fərqləndirmək lazım olsa, “Dərvişin nağılı”, “Çobanbayatı” poemalarım yaradıcı ömrü fotə vermədiyimin, qələmi boşuna   qaldırmadığımın isbatı ola bilər... 

Salam-sayğılar, əfəndim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(19.09.2023)