Məti Osmanoğludan “Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsi”

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış ədəbiyytaşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərslərini davam etdirir. Bu gün o, sizlərə İppolit Tenin “Sənətdə ideal haqqında” adlı məqaləsini tərcümə edərək təqdim edir.

Bu gün sizə məqalənin 3-cü hissəsi çatdırılacaq.

İppolit TEN

SƏNƏTDƏ İDEAL HAQQINDA

(Sent-Bövə həsr olunur)

Bu araşdırmanın mövzusu və metodu. – İdeal sözünün mənası.

III

Bədii yaradıcılığın tərifi. – Yerinə yetirməli olduğu iki şərt. – Bu iki şərtin necə yerinə yetirilməsindən asılı olaraq, bədii əsərlərin böyük və kiçik dəyəri. – Təqlid sənətinə tətbiq. – Necə və hansı məhdudiyyətlərlə eyni qayda qeyri-təqlidi sənətlərə aiddir?..

Bunun üçün əldə etdiyimiz tərifi hissə-hissə nəzərdən keçirəcəyik. Hansısa nəzərəçarpan, görkəmli xarakterə üstünlük vermək – sənət əsərinin məqsədi budur. Deməli, əsər həmin məqsədə nə qədər yaxınlaşsa, şübhəsiz ki, bir o qədər mükəmməl olacaqdır; başqa sözlə: bu şərtlər nə qədər dəqiq və dolğun ifadə olunsa, həmin əsər bədii əsərlərin ümumi miqyasında və ya ierarxiyasında bir o qədər yüksək yer tutacaqdır. Burada zəruri şərt var: xarakterin mümkün qədər üstün olması və mümkün qədər görkəmli olması. Sənətkarın qarşısındakı bu iki öhdəliyə daha yaxından nəzər salaq. Yığcamlıq üçün yalnız təqlid sənətini, heykəltəraşlığı, dramatik musiqini, rəssamlığı və ədəbiyyatı, əsasən də sonuncu ikisini təhlil edəcəyəm. Bu, kifayətdir, çünki sizə təqlidi sənətlər ilə qeyri-təqlidi sənətlər arasında əlaqə məlumdur. Onların hər ikisi xüsusilə nəzərə çarpan bir xarakteri üstün tutmağa çalışır. ...Yeganə fərq ondadır ki, təqlidi sənətlər, rəssamlıq, heykəltəraşlıq və poeziya üzvi və əxlaqi əlaqə formalarını əmələ  gətirir və real predmetlərə uyğun əsərlər yaradır, digər incəsənət növləri, yəni dar mənada musiqi və memarlıq isə real mövzulara uyğun gəlməyən əsərlər yaratmaq üçün riyazi münasibətləri bir araya gətirir. Lakin bu cür qurulmuş simfoniya və ya məbəd də yazılmış bir şeir və ya təsvir edilmiş bir sima kimi canlı varlıqlardır, çünki onlar da mütəşəkkil varlıqlardır, onların bütün hissələri bir-birindən asılıdır və eyni rəhbər prinsiplə idarə olunur; onların da öz fizionomiyası var, onlar da müəyyən niyyət nümayiş etdirirlər, həm də özünəməxsus ifadə ilə danışırlar, eləcə də məlum təsiri yaradırlar. Bütün bunlara görə onlar da digərləri kimi ideal yaradılmışlardır, eyni yaranma qanunlarına və tənqidin müəyyənləşdirdiyi eyni qaydalara tabedirlər; onlar bütün sənət əsərləri sırasında ayrıca bir qrupu təmsil edirlər və bəzi məlum məhdudiyyətlərlə əvvəllər onlardan kənarda aşkar edilmiş həqiqətlər onlara da aiddir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.08.2023)