Rəqsanə Babayeva,
Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru, “Gənclik” xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
Mədəniyyət yalnız xalqın yaratdığı sənət abidələri, folklor nümunələri, memarlıq izləri və ya kitab rəflərində toplanmış tarix deyil. Mədəniyyət, ilk növbədə, yaddaşdır — insanın özünü dərk etməsinin ən incə qatında yaşayan, nəsillər boyunca daşınan və toplumun kollektiv şüurunda kök atan yaddaş. Bu yaddaş həm gözə görünən faktlarla, həm də görünməyən duyğularla formalaşır; hər bir daşın üstündəki oyma, hər bir bayatının içindəki kədər, hər bir aşıqın səsindəki titrəyiş bir zamanların nəfəsini bu günə daşıyır. Lakin yaddaşın bir də unudulan, itirilən tərəfləri var — zamanın tozu altında qalan detallar, nəsillərarası ötürülməyən biliklər, dəyişən şəhər mənzərələrinin içində səsi eşidilməyən izlər.
Azərbaycan mədəniyyəti minilliklər boyunca qovuşan, qarışan, yenilənən qatların üzərində dayanır. Bu torpaqda Qobustanın qayaüstü rəsmləri ilə Qarabağın muğam məktəbi, Şirvan memarlığı ilə Qazax aşıq məktəbi, Şəki ipək yolu mirası ilə Naxçıvan türbə ənənələri eyni mədəni xəritənin müxtəlif dillərdə danışan parçalarıdır. Bu parçalar bir bütöv yaradır, lakin bütövün içində zaman-zaman itən, unudulan, öz yerini yeniliyinə verən izlər də çoxdur. Bugünkü yazının məqsədi həmin izlərin necə itməsi, nəyi təmsil etməsi və mədəni yaddaşın qorunmasında insanın — xüsusilə də gənc nəslin — rolunun hansı əhəmiyyət daşıdığını araşdırmaqdır.
Mədəni yaddaşın təbiəti: görünən və görünməyən qatlar
Mədəni yaddaşın birinci qatını maddi dəyərlər təşkil edir. Memarlıq abidələri, etnoqrafik predmetlər, qədim yaşayış yerləri, tarixi sənədlər — bütün bunlar insan fəaliyyətinin izlərini daşıyan, toxunula bilən yaddaş formalarıdır. Onların qorunması nisbətən mümkündür: restavrasiya edilə bilər, muzeyə çevrilə bilər, saxlanıla bilər. Lakin yaddaşın görünməyən, lakin daha həssas olan ikinci qatı — mənəvi dəyərlər — çox zaman elə bu maddi izlərdən daha tez itir. Bu qatın içində dil, xalq yaddaşı, dastanlar, əfsanələr, xörək mədəniyyəti, toylardakı kiçik mərasim nüansları, bayramların incə ritusalları kimi saysız elementlər dayanır.
Mənəvi yaddaşın itməsi adətən səssiz baş verir. Bir mahnının müəyyən bir bəndi nəsildən-nəslə ötürülmədikdə yox olur, bir bölgənin toy adətindəki unudulmuş bir hərəkət zamanla heç kim tərəfindən xatırlanmır, bir vaxtlar məişətdə istifadə olunan sözlər dildən çıxır, onların yerini yeni ifadələr tutur. Bu proses bəzən təbii sayılır, çünki zaman dəyişir, həyat dəyişir, texnologiya dəyişir. Lakin unutmaqla yenilənmək eyni proses deyil. Birincisində boşluq yaranır; ikincisində isə köhnə yeni ilə bir dialoq quraraq dəyişir. Mədəni yaddaş bu dialoqla sağ qalır.
İtirilən izlərin sükutu
Azərbaycan mədəniyyətində itirilən izlərə baxdıqda ilk olaraq bölgə kimliyinin zəifləməsi diqqət çəkir. Məsələn, Qazaxın qədim nağılçıları, Şəkinin toy qapısı ənənələri, Lənkəranın bəzi şivə sözləri indi artıq yalnız yaşlı nəsildə yaşayır. Bu itkilərin hər biri mədəniyyətin “kiçik hekayələri”ni əlimizdən alır. Bölgə kimliyi zəiflədikcə, bütöv kimlik də daha kəsik, daha səthsel görünməyə başlayır.
Digər tərəfdən, şəhərləşmə ilə kənd mühitinin arasındakı sərhəd genişləndikcə köhnə məişət bilikləri də itib gedir. Bir vaxtlar kənd evlərinin həyətlərində həyat fəaliyyətinin təbiətə bağlı bir ritmi vardı: su götürmə qaydaları, odun yığma adətləri, süfrə düzülüşü, qonaq qarşılama ənənələri… Bunların böyük qismi bu gün yalnız foto yaddaşında qalıb. Hər yeni nəsil bu ritmdən bir qədər daha uzaq düşür.
Bəzən itirilən izlər daha görünən olur: köhnə tikililərin sökülməsi, tarixi məhəllələrin yenilənməsi, məscidlərin və karvansaraların əvvəlki vəziyyətlərinin dəyişməsi. Lakin burada məq sədi yalnız memarlıq deyil; həm də həmin məkanların bir zamanlar insan həyatında oynadığı rolun unudulmasıdır. Bir içərişəhər küçəsindəki köhnə dükanın bağlanması ilə təkcə ticarət nöqtəsi deyil, həm də oradan keçən xatirələrin axını dayanır.
Mədəni yaddaşın daşıyıcıları
Hər nəsil özündən əvvəlkilərin izlərini daşıyır. Bunu bəzən fərqinə varmadan edirik: bayatılardan birini nənəmizdən eşidirik, adət ənənələri toyda gözümüzün önündə canlanır, bir mahnı kəndimizin səsinin kimliyə necə hopduğunu xatırladır. Bu prosesdə ailə ən böyük rol oynayır. Nənə-babaların danışdığı hekayələr mədəni yaddaşın ən qorunan formasıdır. Lakin bu gün ailə strukturunda baş verən dəyişikliklər — birlikdə yaşamağın azalması, gənclərin daha çox şəhərə yönəlməsi — yaddaşın ötürülmə mexanizmini zəiflədir.
Məktəb və təhsil sistemi də mühüm daşıyıcıdır. Uşaq kitablarda oxuduğu nağıllardan, dərsliklərdə gördüyü şəkillərdən, müəllimin ağzından eşitdiyi ifadələrdən mədəni çalarları qavrayır. Bu gün Azərbaycan təhsil sistemində milli mədəniyyətin daha dərindən öyrədilməsi üçün atılan addımlar yaddaşın gücləndirilməsi baxımından önəmlidir. Amma bununla yanaşı, mədəniyyətin canlı şəkildə öyrədilməsi — şagirdlərin bölgələrə səfərləri, ustad sənətkarlarla görüşləri, muzey proqramları — daha təsirli olur. Çünki mədəniyyət yalnız kitabdan öyrənilmir; o, yaşanmalı, hiss edilməlidir.
İtki hissi və nostalji
Azərbaycan cəmiyyətində son illər nostalji meyli güclənib. Sosial şəbəkələrdə köhnə Bakı küçələrinin şəkilləri, Sovet dövrü məişət görüntüləri, kənd həyatından epizodlar daha çox paylaşılır. Bu nostaljinin arxasında sadəcə keçmişə həsrət dayanırmış kimi görünsə də, əslində mədəni yaddaşın sürətlə dəyişməsi insanlarda “dayaq nöqtəsi” boşluğu yaradır. İnsan keçmişə baxaraq mənzərəni bütövləşdirmək istəyir — çünki yaddaş parçalandıqca gələcəyi duymaq çətinləşir.
Nostalji hər zaman mənfi deyil. O, bizi arxaya baxmağa deyil, köklə yenidən əlaqə qurmağa səsləyir. Ancaq nostalji yalnız fotoşəkil bəyənməkdən ibarət qaldıqda, mədəni yaddaşın yenidən dirçəlməsi baş vermir. Mədəni yaddaş üçün hər nostalji hissini bir fəaliyyətə çevirmək lazımdır: bir qədim yemək reseptini öyrənmək, xalq mahnılarına qulaq asmaq, uşaqlara nağıl danışmaq, bölgələrə səyahət etmək, qədim sənətkarlıq nümunələrini dəstəkləmək… Beləcə, unudulan izlər təkcə xatirə kimi deyil, yaşayan ənənə kimi qayıdır.
Modernləşmə və yaddaş arasında dialoq
Modern Azərbaycan cəmiyyəti sürətlə dəyişir: texnologiyanın inkişafı, yeni şəhər mədəniyyətinin formalaşması, iqtisadi strukturun yenilənməsi insanların gündəlik həyat ritmini də dəyişdirir. Bu dəyişikliklər təbii və qaçılmazdır. Lakin modernləşmənin ən böyük riski yaddaşla dialoqu itirməsidir. Yeni nəsil üçün keçmiş “yavaş”, “köhnə” görünə bilər; keçmişin bilikləri bəzən faydasız sayılır. Halbuki keçmişin hər detalı bugünkü kimliyimizin bir hissəsidir.
Mədəni yaddaşla modernləşmə arasında sağlam münasibət yaratmaq üçün iki prinsip vacibdir:
1. Keçmişi muzeyləşdirməmək — yəni mədəniyyət yalnız qorunan, toxunulmaz bir əşya kimi dondurulmamalıdır. O, gündəlik həyata inteqrasiya olunmalıdır. Məsələn, milli musiqi müasir kompozisiyalarla dialoqa girə bilər, xalq sənətkarlığı müasir dizaynla birləşdirilə bilər, qədim bayramlar çağdaş interpretasiyalarla yeni nəsilə təqdim oluna bilər.
2.Yeniliyi köksüzləşdirməmək — modern dəyişikliklərin milli kimlikdən uzaq düşməməsi üçün mədəni elementlər yeniliklərin içində yer almalıdır. Yeni şəhər məkanları milli memarlıq elementlərini özündə daşıya bilər, yeni media məzmunlarında Azərbaycan folkloru, tarixi və simvolikası nümayiş etdirilə bilər.
Yaddaşı qorumağın gələcəyi
Azərbaycan mədəni yaddaşının qorunması təkcə dövlət qurumlarının, muzeylərin, institutların işi deyil — fərdi səviyyədə hər kəsin məsuliyyətidir. Gənc nəslin bu məsuliyyəti hiss etməsi üçün mədəniyyətin canlı təqdimatı, interaktiv layihələr, cəlbedici sənət formatları vacibdir. Bu gün bir çox gəncin folklor musiqisinə yenidən maraq göstərməsi, milli geyimlərin müasir modada yer alması, qədim memarlıq abidələrinin geniş turist proqramlarına daxil edilməsi bu prosesin müsbət nümunələridir.
Eyni zamanda, rəqəmsal arxivlərin yaradılması, bölgə dialektlərinin sənədləşdirilməsi, unudulmaqda olan toy və mərasim adətlərinin çəkilib qeydə alınması gələcək üçün mühüm bir yaddaş bankı yaradır. Rəqəmsal dövrün üstünlüyü ondadır ki, bir dəfə qeydə alınan informasiya zamanın aşınmasından qorunur və gələcək nəsillərə daha təhlükəsiz ötürülür.
Yaddaşın izləri bizi haraya aparır?
Mədəni yaddaş sadəcə dünəni xatırlamaq deyil. O, həm də bu günün mənasını başa düşməkdir. Azərbaycan mədəniyyətində itirilən hər iz bir sual yaradır: biz nəyi unutduq və niyə unutduq? Bu suallar bizi özümüzə aparan yolları açır. Hər iz yaradıcı bir enerjinin, bir həyat ritminin göstəricisidir. O izlər unudulduqca, cəmiyyətin içində boşluqlar yaranır; həmin boşluqları doldurmaq isə yalnız yeni, köklərə bağlı yaradıcılıqla mümkündür.
Bu gün Azərbaycan cəmiyyəti həm modern dünyaya açılır, həm də öz kökləri ilə yenidən bağ qurur. Bu prosesdə mədəni yaddaş körpü rolunu oynayır — keçmişdən gələcəyə uzanan, bəzən görünməsə də bütün kimliyi daşıyan bir körpü. Hər birimiz bu körpünün üzərində addımlayırıq və hər addımımız gələcək nəsillərin yaddaşına çevriləcək.
Unudulan izləri xatırlamaq yalnız keçmişə boylanmaq deyil — gələcəyi daha möhkəm qurmaqdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(12.12.2025)
