Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Bir xalqın kimliyi onun pasportunda deyil, yaddaşındadır. Bu yaddaş daşlara, nağıllara, dillərə, mahnılara, adətlərə, susqun baxışlara hopmuş görünməz bir ruhdur. O ruh itəndə, millət də bir şəkil kimi qalır – rəngsiz, səsiz, canlısız. Mədəniyyət, əslində, xalqın yaddaşının səsini eşitməkdir.

Kimliyin görünməyən kökləri

İnsanın kimliyi necə uşaqlıq xatirələri ilə formalaşırsa, millətin kimliyi də onun tarixi xatirələri ilə yaranır. Bizim kimliyimiz Qobustanın qayaüstü rəsmlərindəki ov səhnəsində, “Kitabi-Dədə Qorqud”un dastan dilində, Nizaminin qəlbindəki məhəbbət fəlsəfəsində, muğamın sükutunda gizlidir.

Mədəniyyət təkcə keçmişin xatirəsi deyil — o, bu günün nəfəsidir. Çünki yaddaş təkcə saxlamaq deyil, həm də yaşatmaqdır. Biz xalq olaraq nə qədər ki o səsi duya bilirik, deməli, hələ varıq.

Amma bəzən bu səs zəifləyir. Texnologiyanın, qloballaşmanın, sosial şəbəkələrin səs-küyündə mədəni yaddaşın pıçıltısı eşidilməz olur. İnsan öz dilində danışır, amma yad dəyərlərlə düşünür. Onda sual yaranır: mədəniyyət — köhnə xatirədirmi, yoxsa yaşadığımız günün mənası?

Dil — kimliyin nəfəsi

Ana dili mədəniyyətin ürəyidir. Dil itəndə, onunla birlikdə düşüncə də yox olur. Hər bir söz, hər bir ifadə bir xalqın minillik təcrübəsinin daşıyıcısıdır. “Yurd”, “el”, “namus”, “vətən”, “qonaq” — bunlar sadəcə söz deyil, tarixdir, fəlsəfədir, mənəvi kodlardır.

Azərbaycan dili bu mənada həm köhnəni daşıyır, həm də yenini doğurur. O, Nəsiminin qəzəllərində üsyan, Vahabzadənin misralarında çağırış, müasir gəncin dilində hələ də yaşamaq üçün dirənişdir. Dil həm birləşdirir, həm də qoruyur.

Ümumbəşəri baxışdan yanaşsaq, hər bir xalqın dilinin qorunması bəşəriyyətin mədəni müxtəlifliyinin qorunması deməkdir. Fransızca olmasa idi, romantizmin bəzi çalarlarını, Yaponca olmasa, zen fəlsəfəsinin dərinliyini, Azərbaycan türkcəsi olmasa, muğamın vətənini anlaya bilməzdik.

Amma bir həqiqət var: dil ancaq istifadə olunanda yaşayır. Onu yalnız dərs kitabında öyrətməklə deyil, gündəlik həyatın ruhuna qatmaqla qorumaq mümkündür.

Xalq yaddaşı — keçmişin canlı nəfəsi

Xalq yaddaşı, əslində, görünməz bir kitabdır — səhifələri əfsanələrlə, mahnılarla, adət-ənənələrlə yazılıb. Hər toyda səslənən “Yallı”, hər Novruz tonqalında atılan addım, hər bayatıda gizlənən kədər — bunların hamısı o yaddaşın sətirləridir.

Mədəniyyət bu yaddaşı qoruyaraq gələcəyə daşımaqdır. Bu baxımdan Azərbaycan mədəniyyəti həm kökə bağlı, həm də dünyaya açıq olub. Qarabağ xalçasının naxışlarında həm qədim türk motivləri, həm də Qafqazın təbiətinin poetik izləri var. Bu sintez, əslində, bizim kimliyimizin fəlsəfəsidir: kökdən qidalanıb dünyaya açılmaq.

Bəşəri miqyasda baxdıqda isə, xalqların mədəni yaddaşları bir-birinə toxunaraq böyük bir insanlıq tarixini yaradır. Misir ehramı ilə Qobustan qaya rəsmi fərqli mədəniyyətlərə məxsus olsa da, ikisinin də kökündə eyni niyyət dayanır: yadda qalmaq, unudulmamaq.

Mədəniyyətin dəyişməz və dəyişən tərəfi

Mədəniyyət statik deyil, canlı orqanizm kimidir. O, zamanla dəyişir, lakin kökünü itirəndə ruhunu da itirir. Müasir dövrdə bu proses daha sürətlidir. Moda, internet, qlobal pop mədəniyyət – bunlar insanları birləşdirir, amma fərqləri silir.

Bizim vəzifəmiz fərqi qorumaqdır, təcrid olmaq yox. Mədəniyyət bir divar deyil ki, onu qorusunlar; o, bir nəfəsdir ki, onu yaşatsınlar. Gənc nəsil dünya ilə ayaqlaşmalı, amma öz dilində düşünməyi, öz musiqisi ilə hiss etməyi bacarmalıdır.

Mədəniyyət yalnız keçmişi saxlamaq deyil, həm də gələcəyi yaratmaq məsuliyyətidir. Səməd Vurğunun dediyi kimi, “mədəniyyət xalqın mənəvi qüdrətidir”. Bu qüdrət yalnız sənətdə, ədəbiyyatda deyil, gündəlik davranışda, bir-birimizə münasibətdə də ölçülür.

 Milli kimliyin universal dəyərlərlə dialoqu

Mədəniyyətin böyüklüyü onun başqaları ilə danışa bilməsindədir. Hər xalqın mədəniyyəti bir səsdir, bəşəriyyət isə bu səslərin xorudur. O xor yalnız o zaman harmonik səslənir ki, heç bir səs susdurulmasın.

Azərbaycan mədəniyyəti bu harmoniyada öz yerini həm Şərqin dərinliyindən, həm Qərbin düşüncəsindən alır. Bizim poeziyamızın hikməti ilə Avropa humanizmi, bizim muğamımızın səsi ilə klassik musiqinin melodiyası bir-birinə toxunur. Bu, sadəcə təsadüf deyil — bu, mədəniyyətin universallığıdır.

Amma universal olmaq milli olmaqdan imtina demək deyil. Əksinə, yalnız kimliyini bilən millət bəşəriyyətə nəsə qata bilər. Çünki başqasına açılmaq üçün əvvəlcə özünü tanımaq lazımdır.

Mədəniyyətin sükutu və dirçəlişi

Bəzən mədəniyyət unudulur, amma heç vaxt ölmür. Çünki o, xalqın ruhuna yazılıb. Qarabağda hər dağda, hər kənddə, hər sükutda bir mahnı gizlidir. O mahnı illərlə susdu, amma yenə də ölmədi. Çünki yaddaş onu qorudu.

Hər dəfə bir saz səsi eşidəndə, bir xalça toxunanda, bir uşaq “Ana dilim” şeirini əzbərləyəndə mədəniyyət yenidən doğulur. Hər dəfə bir sənətkar xalqının dərdini sözə, rəngə, səsə çevirdikcə, kimlik yaşayır.

Bu mənada mədəniyyət təkcə keçmişin mirası deyil — o, gələcəyin ümididir.

 Həqiqi mədəniyyətin ölçüsü

Həqiqi mədəniyyətin ölçüsü nə qədər böyük sarayların, muzeylərin, ya da tədbirlərin olmasında deyil. Həqiqi mədəniyyət bir xalqın bir-birinə, təbiətə, tarixə, mənəviyyata necə yanaşmasındadır.

Bir xalqın mədəni səviyyəsi onun necə geyindiyində deyil, necə düşündüyündə, necə dinlədiyində, necə yaşadığında görünür.

Mədəniyyət, əslində, bir gözəllik tərbiyəsidir. Hər kəs onu içindən keçirdiyi qədər yaşadır. Bu baxımdan, bir gəncin kitab oxuması, bir qadının xalça toxuması, bir musiqiçinin saz çalması, bir müəllimin ana dilində dərs deməsi — bunların hamısı milli kimliyin qorunmasıdır.

Yaddaşın işığı

Mədəniyyət və kimlik bir ağac kimidir — kökü keçmişdə, budaqları gələcəkdə. O ağacın kökünü suvarmaq üçün yaddaş gərək, işıq salmaq üçün dil gərək, meyvə vermək üçün yaradıcılıq gərək.

Biz bu ağacı yaşatdıqca, xalq qalır.

Yaddaş sönməsin deyə dil yaşamalıdır.

Dil yaşasın deyə mədəniyyət nəfəs almalıdır.

Mədəniyyət nəfəs alsın deyə insan ruhuna qulaq verməlidir.

Bəlkə də elə insanın var olmasının sirri də budur — unutmamaq.

Unutmamaq və hər dəfə yenidən xatırlamaq: biz kimik, haradan gəlirik, hara gedirik.

Çünki kimliyini unudan xalq bir gün tarixdə ad olaraq qalır.

Yaddaşını yaşadan xalq isə — mədəniyyət olur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.10.2025)