Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı. “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

İnsanın təbiətə baxışı hər dövrdə dəyişib, amma təbiətin insana baxışı heç vaxt dəyişməyib. İnsan dağlara qalxıb, dənizlərə enib, səhralardan keçib, kainata baxıb – amma bütün bu səfərlərin sonunda yenə də özünə qayıdıb. Çünki insanın ən dərin axtarışı, əslində, təbiətin yaddaşında gizlidir.

Təbiət və insan — biri yaranan, biri yaradan iki qardaş kimidir. Amma bu iki başlanğıcın münasibəti heç vaxt təkcə sevgi və ya itaət üzərində qurulmayıb; bu, həm də məsuliyyət, həm də dialoq məsələsidir.

 Təbiət – yaradılışın səssiz dili

Təbiət danışmır, amma hər şeyi deyir. Dağın sükutu, çayın axını, küləyin hıçqırtısı – hamısı bir dil, bir duyğu sistemidir. Bu dili anlamaq üçün qulaq deyil, ruh lazımdır.

Azərbaycan torpağının hər guşəsində bu sükutun bir mənası var. Qobustanın qayaları təkcə daş deyil – minillərin nəfəsidir. Qafqazın dağları təkcə torpaq deyil – səbrin simvoludur. Xəzər dənizi isə bəzən təbiətin qəzəbi, bəzən onun göz yaşlarıdır.

İnsan bu dillə danışmağı unudanda təbiət qisas alır. Qasırğalar, quraqlıqlar, daşqınlar – bunların hər biri təbiətin insanla pozulmuş münasibətinin sətirləridir.

Bəşəri səviyyədə baxdıqda, təbiət sadəcə fond deyil, varlığın mənasıdır. İnsanı insan edən mədəniyyətin özü də təbiətdən doğulub. Rəssamın fırçasındakı rənglər, şairin misrasındakı nəfəs, musiqiçinin notundakı səs — hamısı təbiətin yaddaşından gəlir.

İnsan – təbiətin davamı, yoxsa rəqibi?

İnsanın yaratmaq istəyi onun ilahi təbiətindən gəlir. Amma bəzən bu istək yaradıcılıqdan çox hökmranlığa çevrilir. İnsan özünü təbiətin ağası sayanda, əslində, onunla bağını itirir.

Tarix göstərir ki, insan təbiətə nə vaxt meydan oxuyubsa, orada bir iz – dağıdıcı, amma dərsverici bir iz qalıb. Sənayeləşmə, texnoloji inkişaf, şəhərləşmə — bunlar insanın zəkasının qələbəsidir, amma bəzən ruhunun məğlubiyyəti də.

Azərbaycan kəndlərinin bir vaxtlar dərin mavi göllərlə, yaşıl bağlarla dolu mənzərələri indi çox yerdə beton divarların arxasında gizlənib. Bu, sadəcə ekologiya problemi deyil – mədəni yaddaşın solmasıdır.

İnsan təbiətdən ayrıldıqca, öz yaradıcılığının da mənasını itirir. Çünki sənət, fəlsəfə, elm — hamısı təbiətin nizamından doğub. Təbiət olmasa idi, biz harmoniya nədir, ahəng nədir, gözəllik nədir, heç bilməzdik.

Yaradıcılıq və təbiətin ruhu

Yaradıcılıq — təbiətin insana verdiyi ən böyük hədiyyədir. O, bir növ təbiətin insan vasitəsilə özünü ifadə etməsidir.

Məsələn, bir rəssam təbiəti çəkəndə o, sadəcə mənzərə yaratmır — o, təbiətin özünü insani duyğularla bəzəyir. Bir musiqiçi dağların sükutunu notlara çevirdikdə, təbiətin səsi insan qəlbinin içindən keçir.

Azərbaycan mədəniyyəti bu birləşmənin gözəl nümunəsidir. Muğamın kökü torpaqdadır — sanki hər səs təbiətin ritmini daşıyır. Qarabağ xalçalarının naxışlarında dağların təkrarsız forması, naxışların içində isə təbiətin nəfəsi yaşayır.

Bəşəri baxışdan isə bu bir qanundur: yaradıcılıq təbiətdən uzaqlaşdıqca süni, təbiətə yaxınlaşdıqca əbədi olur. Leonardo da Vinçi quş qanadlarını öyrənməsəydi, uçmaq ideyası da doğulmazdı. Təbiət insana yol göstərir, amma onu təqlid etmək üçün yox — özünü tapmaq üçün.

Harmoniya və məsuliyyət

Təbiətlə insan arasındakı harmoniya təkcə estetik anlayış deyil, həm də mənəvi məsuliyyətdir. Təbiət bizə gözəllik bəxş edib, biz isə onu qorumağa söz vermişik. Amma bəzən bu sözü pozuruq.

İqlim dəyişikliyi, meşələrin qırılması, dənizlərin çirklənməsi — bunlar sadəcə ekoloji fəlakət deyil, həm də mənəvi böhrandır. Çünki təbiətə laqeydlik, əslində, öz ruhuna biganəlikdir.

Azərbaycan torpağı bunu çox yaxşı bilir. Qarabağ torpağının illərlə yanmış ağacları, susmuş çayları indi yenidən dirçəlir. Bu dirçəliş təkcə ekologiyanın deyil, ruhun da bərpasıdır.

Harmoniya o zaman yaranır ki, insan özünü təbiətin bir hissəsi kimi hiss edir, onu mülk kimi deyil, miras kimi görür. Mülk istismar olunur, miras qorunur.

 Təbiətin tərbiyəvi gücü

Təbiət insana səssizcə tərbiyə verir. Dağlar bizə səbr öyrədir, dəniz dərin düşünməyi, meşə dinləməyi, külək azadlığı. İnsan təbiəti izlədikcə, öz ruhunun aydınlığını da kəşf edir.

Uşaqlığımızda torpaqla oynayarkən hiss etdiyimiz sevinc, yağışdan sonra torpaq qoxusunun doğurduğu nostalji, yazda ağacların açdığı çiçəklər – bunlar sadəcə təbiət hadisəsi deyil, insanın ruhuna yazılan hisslərdir.

Bəşəriyyət bu təbiiliyi itirdikcə, insan daha çox “yaşayır” kimi görünür, amma əslində daha az “hiss edir”.

 Təbiətdən öyrənmək – sadəliyin müdrikliyi

Təbiət mürəkkəb görünür, amma onun mahiyyəti sadədir. Günəş doğur, yağış yağır, külək əsir – və hər şey öz qaydasında baş verir. Bu nizam insan üçün ən böyük dərsdir: həyat mürəkkəb deyil, biz onu mürəkkəbləşdiririk.

Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl”indəki təbiət təsvirləri insan ruhunun mərhələlərinə işarədir. Şair təbiəti bəzək kimi yox, hikmət kimi görür. Təbiət insana daim pıçıldayır: dayan, bax, düşün.

Əgər insan bu pıçıltını eşitmirsə, o zaman ən böyük itki, texnologiyanın yox, ruhun itkisi olur.

 Müasir dövrdə təbiətə dönüş zərurəti

Bu gün bəşəriyyətin ən böyük çağırışı yenidən təbiətə qayıtmaqdır. Amma bu qayıdış keçmişə dönmək deyil — təbiətlə harmoniyada yaşamağı öyrənməkdir.

Texnologiya, şəhər həyatının tələbləri, sənayeləşmə – bunların heç biri pis deyil, əgər təbiətlə münaqişəyə girmirsə. Məsələn, Azərbaycan son illər yaşıl enerji, ağacəkmə, ekoturizm kimi sahələrdə atdığı addımlarla təbiətə qarşı deyil, onunla yanaşı inkişaf etməyin mümkünlüyünü göstərir.

İnsan texnologiya yaratdı, amma indi texnologiyanın içində yenidən təbiəti axtarır: ağac ətri olan şamlar, təbiət səsləri ilə meditasiya, “eko-dizayn” – bütün bunlar, əslində, içdən gələn bir həsrətin əlamətidir.

Təbiət və sənət: eyni başlanğıc

Sənət təbiətin davamıdır, çünki hər iki hadisə yaradıcılıqdan doğur. Təbiət gözəlliyi təsadüfən yaratmır – o, mükəmməlliyin özüdür. Sənət isə bu mükəmməlliyi insanın duyğularına çevirmək cəhdidir.

Azərbaycanın miniatür məktəbindəki rənglərin tarazlığı, xalça sənətindəki kompozisiyalar, aşıq sənətindəki ritm – hamısı təbiətin ahəngindən qaynaqlanır.

Ümumbəşəri səviyyədə də bu belədir: Van Qoqun günəbaxanları, Betxovenin “Pastoral simfoniyası”, haikuların sadəliyi – hamısı təbiətin estetik gücünün insan ruhundakı əksidir.

 İki dünyanın birliyi

İnsan təbiəti təkcə müşahidə etməməli, onunla birgə yaşamağı öyrənməlidir. Təbiət bizim evimiz deyil, özümüzdür. Biz o qədər onun bir parçasıyıq ki, təbiətə zərbə vuranda, əslində, özümüzə zərbə vururuq.

Təbiətlə harmoniyada yaşamaq – bəşəriyyətin ən qədim, amma unudulmuş fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə yenidən dirilməlidir, çünki insanın gələcəyi onunla birləşəndə mənalı olur.

Sonda bir sual qalır: insan təbiəti dərk etdikcə, yaradıcı olur, yoxsa sadəcə onu təqlid edir?

Cavab bəlkə də budur: insan təbiəti anladığı qədər Yaradanın niyyətini anlayır.

O zaman yaradıcılıq və təbiət birləşir, insan isə nəhayət, öz yerini tapır — kainatın nizamında bir səssiz harmoniya kimi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.10.2025)