Rəqsanə Babayeva
Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün
Texnologiya əsrində yaşayırıq — hər şey sürətlidir, hər şey əlçatandır, amma qəribə bir boşluq da var. Ekranların işığında parlayan dünyanın kölgəsində insanın içində bir sükut böyüyür. O sükut bəzən səssiz tənhalıq, bəzən də görünməz yorğunluq kimi hər birimizin içində yaşayır.
Zaman dəyişdikcə, insan da dəyişir. Amma bəlkə də ən çox dəyişən onun ruh halıdır — yəni görünməyən, ölçülməyən, amma hər şeyi müəyyən edən daxili dünyası.
Zamanın yeni ritmi
Bir vaxtlar insan zamanın axarına qulaq asardı. Günəş doğanda işə gedər, batanda dincələrdi. İndi isə zaman bizə yox, biz zamana tabe olmuşuq. Ekran saatı, təqvim, bildirişlər, “deadline”lar – bunlar artıq həyatımızın ritmini müəyyən edir.
Zaman artıq axmır, qaçır. Biz də onun arxasınca qaçırıq. Amma qaçdıqca bir şeyi unuduruq: insan dayanmaqla da yaşaya bilər.
Azərbaycanın qədim kəndlərində vaxtı günəşin hərəkəti ilə ölçərdilər. İnsan təbiətin dövranını hiss edirdi. İndi isə zaman süni işıqların, səssiz cihazların ritmində ölçülür. Zamanı idarə etdiyimizi düşünürük, amma əslində o bizi idarə edir.
Texnologiyanın paradoksu
Texnologiya insanı birləşdirmək üçün yaradıldı, amma bəzən insanları bir-birindən ayırdı. Biz bir-birimizə daha yaxın görünürük, amma daha az toxunuruq.
Bir mesajla hisslərimizi göndəririk, bir “emoji” ilə gülümsəyirik, bir “like”la sevgimizi bildiririk — amma bütün bu rahatlığın içində bir soyuqluq gizlənir. Texnologiya ünsiyyətin formasını dəyişdi, amma mahiyyətini yox. Çünki söhbətin dəyəri sözlərdə deyil, səsin istiliyindədir.
Bu gün bir çox insan minlərlə izləyiciyə malikdir, amma bir nəfər belə dinləyicisi yoxdur. Bu, texnoloji dövrün ən acı paradoksudur: ünsiyyət çoxaldıqca anlayış azalır.
Tənhalıq – XXI əsrin səssiz xəstəliyi
Tənhalıq indi bir hiss yox, bir vəziyyətdir. İnsanın ətrafında səs, görüntü, məlumat çoxdur, amma onun içində boşluq dərinləşir.
Bu tənhalıq tək qalmaqdan fərqlidir. Bəzən insan min nəfərlik zalda da təkdir. Çünki tənhalıq, əslində, bağlantısızlıq deməkdir — başqaları ilə deyil, özü ilə olan əlaqənin qırılması.
Azərbaycan ədəbiyyatında tənhalıq hər zaman mənəvi dərinliyin əlaməti olub. Nəsimi “Sığmazam” deyəndə, o, bəşəriyyətin içində öz yerini tapmayan insanın fəryadını səsləndirirdi. Amma bugünkü tənhalıq daha fərqlidir — bu, özünü unudan insanın səssiz ağrısıdır.
Bəşəri miqyasda isə tənhalıq indi sanki bir epidemiya kimidir. İnsan özünü “online” hiss edir, amma ruhu “offline” qalır.
Ruhun yorğunluğu və mənasızlıq sindromu
Müasir dövr insana çox seçim verir, amma az məqsəd. Hər şey mümkündür, amma çox az şey vacib görünür.
İnsan indi hər şeyə çatmaq istəyir: uğur, tanınmaq, paylaşılmaq, trend olmaq. Amma bütün bu “çatmalar”ın sonunda o, özünə çata bilmir.
Ruh yorulur, çünki mənasız sürət içində nəfəs ala bilmir. Bəzən susmaq istəyir, amma susmaq da artıq “passivlik” sayılır. Halbuki bəzən susmaq, dünyanı bir anlıq dinləmək, var olmağın ən saf formasıdır.
Azərbaycan mədəniyyətində bu “ruh dincəliyi” anlayışı muğamda, aşıq sənətində, bayatılarda yaşayır. Bu sənət formaları insanın iç ritmini təbiətin ritmi ilə birləşdirir. Müasir insan üçün bəlkə də bu harmoniyanın bərpası bir çıxış yoludur.
Zaman və yaddaş: keçmişin səssiz çağırışı
Zaman insanı dəyişdirir, amma yaddaş onu qoruyur. Müasir dövrdə hər şey “indi”yə fokuslanıb: “bugün”, “indi”, “dərhal”. Keçmiş isə arxivə çevrilib. Amma yaddaşsız insan köksüz ağac kimidir.
Bir xalq üçün bu, daha da təhlükəlidir. Xalq yaddaşını itirəndə, ruhunu da itirir. Texnologiyanın rahatlığı çox vaxt yaddaşın ağırlığını da aparır.
Azərbaycan xalqı tarix boyu çox sınaqlardan keçib, amma yaddaşını qoruyub. Hər bir mahnı, hər bir atalar sözü, hər bir bayatı o yaddaşın kodudur. Müasir dövrdə bu yaddaş yeni bir məsuliyyət tələb edir: keçmişi daşımaqla gələcəyi qurmaq.
İnformasiya bolluğu və mənanın yoxluğu
Heç vaxt bu qədər məlumat olmamışdı, amma heç vaxt bu qədər az bilik də olmamışdı. Biz hər şey haqqında eşidirik, amma heç nəyin dərinliyinə varmırıq.
İnformasiya çoxluğu ruhu parçalayır. İnsan hər an bir xəbər, bir bildiriş, bir yeni “trend”lə məşğuldur. Nəticədə diqqət, təfəkkür və duyğu səthi qalır.
Bu, bəşəri bir haldır, amma mədəni kimliyə də təsir edir. Oxumaq yerinə paylaşmaq, düşünmək yerinə “skrol” etmək vərdişi yaranır. Halbuki mədəniyyət dayanmaqla yaranır, sürətlə yox.
İnsanın təbiətə və özünə dönüş ehtiyacı
Müasir insanın tənhalığının ən sadə, amma ən çətin dərmanı — sakitlikdir.
Sakitlik tək qalmaq demək deyil, içində səsin də, sükutun da harmoniyasını tapmaq deməkdir.
Azərbaycan insanının təbiətlə olan qədim bağları bu balansı bərpa etməyə yardım edə bilər. Bir kənd səhərinin sükutu, dağ havasının təmizliyi, torpaq qoxusu — bunlar sadəcə nostalji deyil, ruhun dərmanıdır.
Texnologiyanın gətirdiyi imkanlardan qaçmaq mümkün deyil, amma onları idarə etmək mümkündür. Əsl müdriklik texnologiyanı həyat üçün, həyatı texnologiya üçün yaşamamaqdır.
Ruhun bərpası: sənət, sevgi və mənəviyyat
İnsanı texnologiyadan deyil, mənasızlıqdan xilas edən şey sənətdir. Çünki sənət ruhu yenidən oyadır. Bir şeir, bir musiqi, bir tablo — bunlar insanın içində gizlənmiş duyğunu xatırladır.
Sevgi də insanı bərpa edir. Amma bu sevgi virtual ekran arxasında deyil, baxışda, toxunuşda, birgə susmaqda gizlidir.
Mənəviyyat isə bu bərpanın ən dərin qatıdır. İnsanın texnologiyaya hakim olmaq üçün ruhunu unutmaması, onun mənəvi mərkəzini qorumaqla mümkündür.
Azərbaycan sənətinin, poeziyasının, musiqisinin gücü də bundadır — insanı texnoloji xaosdan çıxarıb öz ruhuna qaytarmaq.
Zamanın içində insanı xatırlamaq
Bəlkə də müasir dövrün ən böyük problemi texnologiya deyil, unutmaqdır — biz kim olduğumuzu, nə üçün yaşadığımızı, nəyə inandığımızı unuduruq.
İnsanın ruh halı texnologiyanın diktəsinə yox, ruhun ritminə tabe olmalıdır. Əks halda, biz çox “birləşmiş”, amma az “yaşayan” bir bəşəriyyətə çevriləcəyik.
Zaman qaçır, amma insan dayanmağı bacarsa, zaman da onunla dayanır. Bəlkə də müasir insanın xilası o dayanmaq anındadır — bir nəfəsdə, bir baxışda, bir səssiz dua içində.
Çünki insanı insan edən yenə də o qədim, dəyişməz duyğudur: içindəki sükutla danışa bilmək bacarığı.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(28.10.2025)
