Rəqsanə Babayeva

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri,yazıçı, ”Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Mədəniyyət bir xalqın yaddaşı, onun ruhunun və düşüncə tərzinin güzgüsüdür. O, həm keçmişin izlərini, həm bu günün nəfəsini, həm də gələcəyin istiqamətini daşıyır. Mədəniyyətin formalaşması heç vaxt təkcə sənət və yaradıcılıqla məhdudlaşmayıb; o, cəmiyyətin sosial münasibətlərinin, dəyərlərinin, ailə modelinin və ən əsası – insanlar arasında bərabərliyin təzahürüdür.

Bu baxımdan gender bərabərliyi anlayışı təkcə hüquqi və sosial məsələ deyil, həm də mədəni prosesin ayrılmaz hissəsidir. Çünki mədəniyyətin əsas mahiyyəti insanı mərkəzə qoymaqdır, insanı isə onun cinsi, etnik mənsubiyyəti və ya sosial statusuna görə ayırmadan dəyərləndirməkdir.

Tarixi baxış: ənənə və dəyişiklik arasında

Azərbaycan mədəniyyətinin dərin qatlarına enəndə, qadın və kişinin rolu ilə bağlı ziddiyyətli, lakin bir-birini tamamlayan təsəvvürlər görürük.

Qədim dastanlarda qadın həm qəhrəman, həm ana, həm də ilahi bilik daşıyıcısı kimi təsvir edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un qadın obrazları — Burla Xatun, Banıçiçək, Selcan Xatun — dövrün sosial reallıqlarına baxmayaraq, ağıllı, cəsarətli və azad iradəli fiqurlardır. Bu, qədim türk dünyasında qadının mədəni və sosial nüfuzunun güclü olduğunu göstərir.

Sonrakı əsrlərdə isə patriarxal təsəvvürlər, feodal quruluş və dini ənənələrin sərtləşməsi qadının ictimai və mədəni həyatda rolunu məhdudlaşdırdı. Lakin o, yenə də xalq ədəbiyyatında, nağıllarda, atalar sözlərində və folklor nümunələrində evin, ailənin, mənəviyyatın qoruyucusu kimi qalırdı. Bu obraz, bir tərəfdən, qadının dəyərliliyini ifadə etsə də, digər tərəfdən onun ictimai potensialını ailə dairəsində məhdudlaşdırırdı.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycan mədəniyyəti yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Maarifçilik hərəkatı, təhsil islahatları və qadın məktəblərinin açılması ilə qadınların intellektual həyatda görünməsi başladı. Xurşidbanu Natəvan, Qarabağ ədəbi mühitinin parlaq siması olaraq, həm şair, həm də xeyriyyəçi kimi qadının cəmiyyətə verdiyi dəyərin simvoluna çevrildi. Onun yaradıcılığında zərifliklə bərabər, maarifçilik və azadlıq ideyaları da ön plandadır.

Eyni dövrdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi ziyalıların qadın təhsilinə verdiyi dəstək də mədəniyyətin modernləşməsinə zəmin yaratdı.

XX əsrin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” əsərindəki Gülçöhrə obrazı qadının azad seçimi və müstəqilliyi məsələsini sənət dili ilə gündəmə gətirdi. Bu, artıq təkcə teatr və musiqi deyil, mədəniyyət vasitəsilə sosial dəyişimin çağırışı idi.

İncəsənətdə gender ifadəsi

İncəsənət – cəmiyyətin aynasıdır. Qadın və kişinin bu aynadakı əksi mədəni inkişafın səviyyəsini göstərir. Ədəbiyyatdan kinoya qədər bütün sənət növləri gender münasibətlərini fərqli formalarda əks etdirib.

Ədəbiyyatda, qadın obrazı çox zaman ya idealizə olunmuş, ya da təəssüf ki, faciəvi taleyin daşıyıcısı kimi təqdim olunub. Lakin çağdaş dövrdə yazıçı qadınların artması ilə bu stereotiplər dəyişməyə başlayıb. Elmira Axundova, Afag Məsud, Sevil Alıyeva kimi müəlliflər qadının daxili dünyasını, sosial mübarizəsini və fərdi seçimlərini mərkəzə çəkiblər.

Bu, təkcə qadın yazıçıların uğuru deyil — mədəni düşüncənin yetkinləşməsidir.

Teatr və kino sahəsində də oxşar proses baş verib. 1950–80-ci illərin filmlərində qadın daha çox ailə və fədakarlıq simvolu kimi təqdim olunurdusa, 2000-ci illərdən etibarən rejissorlar qadın qəhrəmanların psixoloji dərinliyinə, onların müstəqillik və özünüifadə axtarışına diqqət yetirməyə başladılar.

Məsələn, Teymur Əmrahovun, Aygün Aslanlının, İlqar Nəcəfin filmlərində qadın təkcə sevən və əzab çəkən deyil, həm də yaradan, düşünən, qərar verən varlıq kimi təqdim olunur.

Musiqidə isə qadın səsi tarix boyu həm zəriflik, həm güc rəmzi olub. Qədim aşıq sənətində qadın ozanların adları az hallarda qorunub saxlanılsa da, Sara Xatun, Aşıq Pəri kimi simalar bu ənənənin başlanğıcını qoyublar. Müasir dövrdə Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova, Brilliant Dadaşova kimi sənətkarlar təkcə musiqidə deyil, qadın azadlığının ifadəsində də önəmli rol oynayıblar.

Müasir dövr: dəyişən dəyərlər və yeni balans

Bugünkü Azərbaycan mədəniyyəti çoxqatlı və rəngarəngdir. Qloballaşma, texnologiyanın inkişafı və sosial medianın təsiri ilə mədəniyyət artıq təkcə peşəkar sənətkarların deyil, geniş ictimaiyyətin yaratdığı bir sahəyə çevrilib. Bu da gender bərabərliyinə yeni fürsətlər açır.

Hazırda mədəniyyət və incəsənət sahələrində qadınların payı ildən-ilə artır. Dövlət teatrlarında, filarmoniya və muzeylərdə qadın rəhbərlərin sayı çoxalıb. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi gender balansına diqqət yetirir, yaradıcı qadınların layihələrini dəstəkləyir.

Bununla yanaşı, kişilərin də mədəni fəaliyyətin zərif istiqamətlərinə – dizayna, rəqsə, teatr estetikasına yönəlməsi cəmiyyətin gender anlayışına daha elastik yanaşdığını göstərir. Beləcə, “kişiyə yaraşan” və “qadına yaraşmayan” peşə anlayışları yavaş-yavaş mənasını itirir.

Mədəniyyətin inkişafı təkcə qadınların uğur qazanması ilə ölçülmür. Həqiqi gender bərabərliyi, kişi və qadının bir-birini tamamlaması, qarşılıqlı hörmət və yaradıcı əməkdaşlıq üzərində qurulmalıdır.

Bu mənada müasir Azərbaycan mədəniyyətində qadın rejissorla kişi operatorun, qadın rəssamla kişi kuratorun birgə layihələri artıq normaya çevrilib.

Təhsil və dövlət siyasətinin rolu

Gender bərabərliyinin mədəniyyətdə dayanıqlı şəkildə yer alması üçün təhsil mühüm rol oynayır. Son illərdə Azərbaycanda ali məktəblərdə “Gender və cəmiyyət”, “Qadın tədqiqatları”, “Mədəniyyət və sosial inkişaf” kimi fənlərin tədris edilməsi bu istiqamətdə böyük addımdır.

UNESCO, UN Women və Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi arasında imzalanan əməkdaşlıq memorandumları, gender mövzularında film festivalları və sənət layihələri bu məsələnin beynəlxalq səviyyədə dəstəkləndiyini göstərir.

Təhsil sistemi uşaqlara hələ erkən yaşdan öyrətməlidir ki, yaradıcılıq və qabiliyyət cinsə görə müəyyən olunmur. Rəssam olmaq istəyən bir qız və ya baletlə maraqlanan bir oğlan eyni dərəcədə mədəni inkişafın iştirakçısıdır.

Məktəblərdə keçirilən mədəniyyət günləri, teatr dərnəkləri, ədəbiyyat müsabiqələri bu baxımdan çox vacibdir.

Gələcəyə baxış: gənclər, rəqəmsal mədəniyyət və sosial media

Rəqəmsal dövr mədəniyyətin sərhədlərini genişləndirib. Artıq gənclər üçün sosial şəbəkələr həm yaradıcılıq, həm də fikir ifadə vasitəsidir. Lakin bu məkan həm də yeni gender çağırışları doğurur — stereotiplər, görünüş təzyiqləri, sosial müqayisələr bəzən qadın və kişi gənclərin özünüifadəsinə mane olur.

Buna baxmayaraq, onlayn mədəni layihələr gender bərabərliyini təşviq edən güclü platformalara çevrilib. “FemArt”, “Qadınlar üçün kino emalatxanası”, “Digital Art for Equality” kimi layihələr gənc yaradıcıları bir araya gətirir.

Azərbaycanlı gənc rəssamlar, rejissorlar və yazıçılar sosial mediada gender məsələlərini cəsarətlə müzakirə edir, stereotipləri sənət vasitəsilə qırırlar.

Bütün bunlar göstərir ki, gələcəyin mədəniyyəti həm qadın, həm kişi yaradıcılığının harmoniyasına əsaslanacaq. Qadın zərifliyini, kişi enerjisini itirmədən, hər iki cinsin potensialı mədəni inkişafın mühərrikinə çevrilə bilər.

Mədəniyyətin cinsi yoxdur

Mədəniyyət cəmiyyətin ən humanist güzgüsüdür. O, nə qadındır, nə kişi – insandır.

Gender bərabərliyi isə bu insani mahiyyətin qorunmasının əsas şərtidir. Qadın və kişinin bərabər iştirakı mədəniyyətin davamlılığını təmin edir, onun estetik və mənəvi dəyərlərini zənginləşdirir.

Əgər bir mədəniyyət yalnız bir cinsin baxışı ilə formalaşırsa, o, yarımçıq qalır. Amma qadın və kişi birlikdə yaradırsa – o zaman mədəniyyət tam olur, canlı olur, gələcəyə yönəlir.

Bu gün Azərbaycan mədəniyyəti məhz bu tamlıq mərhələsinə qədəm qoyur. Qadın və kişi yaradıcılarının birgə imzası ilə yaranan hər bir film, kitab, tamaşa, mahnı bizim gələcəyimizin daha bərabər, daha ədalətli və daha parlaq olacağına ümid verir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(21.10.2025)