Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qrabağ təmsilçisi

Qarabağlı Hüseynalı bəy XIX-XX əsrin əvvəllərində Qarabağ bölgəsində fəaliyyət göstərmiş nüfuzlu şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. O, yalnız böyük bir torpaq sahibi deyil, həm də ictimai xadim, maarifçi və xeyriyyəçi kimi tanınmışdır. Onun fəaliyyəti müxtəlif sahələri əhatə edir və bir çox tarixi hadisələrlə sıx bağlıdır.

Hüseynalı bəy dövrünün tanınmış ziyalıları və ictimai xadimləri ilə əlaqədə olmuşdur. O, Bakıda neft sənayeçiliyinin banisi və böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev ilə görüşmüş, onunla cəmiyyətin maariflənməsi və sosial məsələlər haqqında müzakirələr aparmışdır. Eyni zamanda, Azərbaycan ədəbiyyatının və maarifçiliyinin inkişafında böyük rol oynayan Firidun bəy Köçərli ilə də görüşləri olmuşdur. Bu görüşlər Hüseynalı bəyin geniş dünyagörüşə malik olduğunu və cəmiyyətin inkişafı üçün çalışdığını göstərir.

Hüseynalı bəy kənd təsərrüfatının inkişafına xüsusi diqqət yetirmişdir. Suvarma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi üçün Təbrizdən xüsusi ustalar dəvət edərək Qiyaslı kəndində kəhrizlər qazdırmışdır. Bu təşəbbüs bölgədə kənd təsərrüfatının inkişafına, su təminatının yaxşılaşdırılmasına və əhalinin rifahına böyük töhfə vermişdir.

Qiyaslı kəndində yayılan xəstəliklərin qarşısını almaq üçün Hüseynalı bəy Şəkidən təcrübəli bir həkim dəvət etmişdir. O, xəstələrin müalicəsi üçün bütün lazımi şəraiti yaratmış və əhalinin sağlamlığını qorumağa çalışmışdır. Bu, özündə onun xalqın rifahı üçün göstərdiyi humanist fəaliyyəti əks etdirir.

Dini və maarifçilik sahəsində də Hüseynalı bəy böyük işlər görmüşdür. O, Qiyaslı kəndində bir məscid inşa etdirmiş və bu məscid kəndin dini və mədəni həyatının mərkəzinə çevrilmişdir. Bundan əlavə, maarifçiliyə xüsusi önəm verən Hüseynalı bəy öz evini məktəbə çevirmiş, burada uşaqlara dərs keçmişdir. Bu, onun maarifçilik sahəsindəki fədakarlığını və gələcək nəsillərin savadlanmasına verdiyi önəmi göstərir.

1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra rus ordusu Gəncədən Ağdama doğru irəliləyirdi. Bu proses zamanı Qiyaslı kəndində gərgin vəziyyət yaranmış, rus hərbi birləşmələri kəndi atəşə tutmuş və iki nəfər kənd sakini öldürülmüşdür. Hüseynalı bəy kəndin tam qırğınla üzləşməməsi üçün oğlu ilə birlikdə rus əsgərlərinin qarşısına çıxaraq onlara duz-çörək təqdim etmişdir. Bu jest onun müdrikliyini və kəndi qorumaq üçün göstərdiyi diplomatik yanaşmanı əks etdirir. Onun bu addımı nəticəsində kənd böyük bir faciədən xilas olmuşdur.

Həmin hadisəni olduğu kimi Rövşən Asifoğlunun "Qarabağlı Hüseynalı bəy " tarixi romanından təqdim edirik:

"İki atlı kəndin Uzundərəyə tərəf axırıncı evinin yanından orduya görünən tərəfdəki yamaca çıxanda oğlu Xanlar Hüseynalı bəyin tapşırığı ilə onun ardınca gəlirdi. Bu vaxt onlara tərəf bir neçə güllə atıldı. Öldürmək məqsədi ilə atılmış güllələr hədəfdən yan keçərək onların yaxınlığından uçuşurdu. Güllələrdən biri bəyin sol çiynindən bir az aşağı paltarını dəlib keçdi. Atılan atəşlərə baxmayaraq, bəy hərəkətini davam etdirdi. Bunu belə görən ordu komandirləri bölmələrə atəşi dayandırmağı əmr etdi. Hüseynalı bəy kəndin ayağındakı "Qoşatəpə” adlanan kiçik təpələrin arxasında qurulmuş ordu qərərgahına çatanda Pankratov familiyalı ordu başçısı vəziyyət barədə məruzə dinləyir, kəndə hücum planını müzakirə edirdi. Onunla görüşmək üçün gələn olduğunu köməkçisi məruzə edərək deyir:

-Deyəsən, başcıları gəlib, yerli dili bilən bir süvarimiz var, çağırtdırdım indi gələcək.

-- Nə cür adamdı?

-Vəhşi xalqın nümayəndəsidi, necə olacaq? Ağ bayraq qaldırdıqlarına görə yəqin kənddə hərbi qüvvə yoxdu. Başcıları bu gələndisə, elə onu burda öldürək, işimizə davam edək.

“Bəli, buraların böyüyü mənəm” deyərək Hüseynalı bəy rus dilində danışmağa başladı və əlavə etdi: “Məni vəhşi adlandırsanız da, baxın mən sizin dildə danışmağı bacarıram. Ancaq siz mənim dilimdə danışa bilmirsiniz.”

Vəziyyətə görə sərt danışmağa başlayan bəy:

-- Tərcüməçiyə gərək yoxdu, - dedi.

Milli geyimdə, bir kənddə qarşılarına çıxmış adamın belə mükəmməl danışması qərərgahda olanları çox təəccübləndirdi. Hamısı çevrilib Hüseynalı bəyə baxırdı.

-- İndi deyin görüm nə olub? Biri təlaşdan bir güllə atıb, bir at ölüb. Siz artıq iki adam doğramısınız. Bizim camaat da döyüş nədir, bilirlər. Bu nədir, ağ bayraq qaldırıldıqdan sonra yenə güllə atırsınız. Mən bura hədiyyə və duz çörəklə gəldim deyim ki, buranın böyüyü mənəm və sizə zəmanət verirəm, bundan sonra bu ərazidə və Ağdamda sizə qarşı güllə atılmayacaq.

Bəyin bu cür cəsarətlə danışması qarşısındakıları tərəddüdə saldı.

-- Sözümə girov kimi özümün və oğlumun başını gətirmişəm. Əlavə itki nə bizim camaata lazımdı, nə də sizin orduya.

Deyilən sözlərə etibar etmirmiş kimi ordu başcısı Pankratov köməkçisinə baxanda Hüseynalı bəyin arxasından çox tanış bir səs gəldi.

-- Müraciət etmək olar, yoldaş baş komandan.

Hüseynalı bəy geri çönüb baxanda qərərgahın girişində Kəlbəcərdən müəllim işləmək üçün gətirdiyi Denis Kliçkonu gördü. Elə bu məqamda Pankratov ondan soruşdu:

-Bu adamı tanıyırsan?

-Özüdürki var, yoldaş baş komandan. Əlbəttə tanıyıram.

-Necə tanıyırsan?

-Bu adam nə desə həmin sözün doğruluğuna mən cavabdeh dura bilərəm. O doğrudan da, burada millət atasıdı.

Hüseynalı bəy bu sözdən sonra Pankratovun sükut etdiyini görən kimi Xanlara işarə etdi ki, qızılları gətirsin. Xanlar cəld qızıl dolu sandığı gətirib generalın yanına qoydu. Qızılla dolu sandığın ağzını açdı və bağladı. Duz - çörəyi də üstünə qoydu.

-Belə vəziyyətdə lüzumsuz qırğına gərək yoxdu, deyərək Pankratov çörəkdən qırıb duza batırdı və ağzına qoydu, Hüseynalı bəyə baxdı.

-Əlbəttə, - deyərək Hüseynalı bəy də çörəkdən qoparıb duza batırıb ağzına qoydu, -Bir-birimizi düz başa düşdüyümüzə çox şadam.

- Bəs yerli əhali, bilirmi sən bu güllə qabağına özünü verməsəydin, burada nələr baş verəcəkdi?..."

Bundan sonra XI Qırmızı ordunun əlahiddə hissələri də gəlib çıxdı. Ordu nəinki Qiyaslıya, hətta Ağdama girməyərək çöl yolu ilə əhali üçün qan-qadasız yollarına davam etdi.

Qarabağlı Hüseynalı bəyin fəaliyyəti yalnız onun yaşadığı dövr üçün deyil, həm də Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, kənd təsərrüfatının inkişafı, maarifçilik, səhiyyə və ictimai rifah sahələrində misilsiz xidmətlər göstərmiş, eyni zamanda, xalqını qorumaq üçün müdrik qərarlar qəbul etmişdir.

Onun irsi bu gün də Qarabağ tarixinin mühüm səhifələrindən biri kimi dəyərləndirilir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.04.2025)